Ovdâmáttááttâs

Ovdâmáttááttâsâst medialuuhâmtááiđu päälgis juátkoo oovtâst tutkâmáin, hoksáámáin já sierâdemhámásávt keččâlmáin. Feeriimeh mediain šaddeh maaŋgâpiälásubbon, já párnáin lii aktivlâš roolâ media kevtten já pyevtitteijen. Media peht párnááh totkeh maailm já hoksájeh aašijd. Siämmást sij máttáátteleh addiđ, et mii lii maainâs já mii lii tuotâ. Párnááh oovtâst rävisulmuiguin tárkkojeh, et magareh láá párnáid teháliih mediasiskáldâsah já totkeh media párnái aargâst. Párnááh já rävisulmuuh oovtâst kieđâvušeh torvolii media kevttim já aheraajijd. Rävisulmuuh ruokâsmitteh párnáid keččâleddee media pyevtitmân, mielâkuvviittâs riges kiävtun já kreativlii mediaolgospyehtimân oovtâst iärásijguin. Media kiävttoo oovtâst meid viestâdmân, já viestâdemtááiđui ovdedem tuárjoo hárjuttâlmáin šiev, nuubijd huámášumán väldee vuáruvaiguttem aargâst.

Media tulkkum já árvuštâllâm
Media pyevtittem
Toimâm mediapirrâsijn

1. Media tulkkum já árvuštâllâm

Media tulkkum já árvuštâllâm -válduvijđodâh ana sistees tááiđuid addiđ já tulkkuđ maaŋgâlágán mediasiskáldâsâid já árvuštâllâđ taid já media toimâm já vaiguttâsâid kriittisávt-uv. Mediatáiđoid kulá meid jieijâs mediakevttim tarkkum. Kuvviimeh láá pieijum neelji uásivijđoduv vuálá: Mediasiskáldâsâi tulkkum, Media vaiguttâsâi addim, Media tiätukälden já Mun media kevtten.

Mediasiskáldâsâi tulkkum

Ovdâmáttááttâs

• párnááh hárjáneh maaŋgâpiälásávt jieškote-uvlágán mediasiskáldâssáid, tego párnáid hiäivulijd uđđâsáid, mediataiđui, elleekuuvijd já muusikân. Párnááh oovtâst máttáátteijein kevttih mediasiskáldâsâid, main lii čallum tekstâ.
• párnááh totkeh kuvâttâllâm já tuođâmiäldásij mediasiskáldâsâi iäru ovdâmerkkân tarkkuumáin párnáiohjelmijd já párnáid hiäivulijd uđđâsijd.
• párnááh máttáátteleh addiđ media ulmuu pyevtittem já valjim siskáldâssân.
• párnááh máttáátteleh addiđ mediasiskáldâsâid. Satui, speelâi tâi párnáiohjelm tábáhtumeh já persovneh kieđâvuššojeh jieškote-uvlágán olgospyehtim vuovijguin, já máttáátteijee ruokâsmit párnáid pyevtittiđ jieijâs tulkkuumijd.

Media vaiguttâsâi iberdem

Ovdâmáttááttâs

• párnááh oovtâst máttáátteijein suogârdeleh media vaiguttâsâid jurduid já toimâmân, tego tiätun já sieráid.
• párnááh máttáátteleh addiđ, et media sáttá šoddâdiđ aašijn mielâkuuvijd já almolistmijd. Sij tárkkojeh taavijd oovdânpyehtiđ satu- já elleepersovnijd tâi suhâpeelijd párnáiohjelmijn já elleekuuvijn.
• párnááh tárkkojeh aldapirrâs máinum já suogârdeleh máinusij ohtâvuođâ kuulâtmân.

Media tiätukälden

Ovdâmáttááttâs

• párnááh kevttih media maaŋgâpiälásávt iššeen tiäđu hahâmist já jesânistmist aargâ tilálâšvuođâin.
• párnááh suogârdeleh já árvušteleh, et lii-uv media iššijn kavnum tiätu tohálâš.

Mun media kevtten

Ovdâmáttááttâs

• párnááh tárkkojeh sii jieijâs mediakevttim. Sij suogârdeleh jieškote-uvlágán mediakevttimtilâšlâvuođâid já tom, et maht media kiävttoo eresnáál ohtuu tâi oovtâst.
• párnááh oovtâst máttáátteijein tárkkojeh tuommiihánnáá párnáid tehálijd mediasiskáldâsâid, já máttáátteijee ruokâsmit muštâliđ tain maaŋgâpiälásij olgospyehtimvuovijguin. Párnááh já máttáátteijee suogârdeleh, mondiet toh láá teháliih.
• párnááh äddejeh, et jieškote-uv ulmuuh feerejeh já kevttih media jieškote-uvnáál. Máttáátteijee ruokâsmit párnáid savâstâllâđ vuáttámušâinis mediast já viärdádâllâđ taid iärásijguin.

2. Media pyevtittem

Media pyevtittem -válduvijđodâh ana sistees tááiđuid pyevtittiđ mediasiskáldâsâid jieškote-uvlágán uulmij várás tego jieijâs olgospyehtimân, tiäđu ovdâskulij joođeetmân tâi vaaigutmân. Mediatáiđoid kulá meid jieijâs media pyevtittem tarkkum. Kuvviimeh láá pieijum neelji uásivijđoduv vuálá: Kreativlâš olgospyehtim, Vaiguttem, Tiäđu jođettem já Mun media pyevtitteijen.

Kreativlâš olgospyehtim

Ovdâmáttááttâs

• máttáátteijee tuárju párnáid kreativlii sánálii já koválii olgospyehtimân media pyevtitmist.
• párnááh oovtâst máttáátteijein rähtih keččâleddee vuovvijn mediasiskáldâsâid, tego koveanimaatioid, videoid, digitallijd kiirjijd tâi jieš rahtum muusik.
• párnááh oovtâst máttáátteijein kevttih jieškote-uvlágán mediapiergâsijd, heiviittâsâid já ohjelmijd mediasiskáldâsâi pyevtitmist.
• párnááh oovtâst máttáátteijein uásálisteh pyevtittem jieškote-uv muddoid: vuáváámân, keččâleddee já sierâdem vuovvijn olášutmân já pyevtittâs árvuštellee tarkkuumân. Párnááh oovtâst máttáátteijein sánádeh muddoid.

Vaiguttem

Ovdâmáttááttâs

• párnááh máttáátteleh, et párnáin lii vuoigâdvuotâ já máhđulâšvuotâ vaiguttiđ ohtsijd aššijd. Párnááh kevttih mediapiergâsijd maaŋgâpiälásávt jieijâs jurdui jáá uáivilij olgospyehtim anokálvun.
• párnááh oovtâst máttáátteijein rähtih mediasiskáldâs, moin sij olgospyehtih jieijâs uáinu tâi tuoivuu tâi vaigutteh positivlávt monnii ohtsii áášán.

Tiäđu jođettem

Ovdâmáttááttâs

• párnááh totkeh, maht kuvâttâllum já tuođâmiäldásiih mediasiskáldâsah šaddeh já mii toi iäru lii. Párnááh ovdâmerkkân rähtih mainâsijd tâi reportaas aargâst.
• párnááh oovdânpyehtih tiäđu media iššijn, ovdâmerkkân vyerkkejum jienâ, digitallii koveoovdânpyehtim tâi video häämist.

Mun media pyevtitteijen

Ovdâmáttááttâs

• máttáátteijee ruokâsmit párnáid pyevtittiđ sierâdellee já keččâleddee mediasiskáldâsâid. Párnááh oovtâst máttáátteijein kävnih vuovijd, moiguin puohah pyehtih uásálistiđ já finniđ positivlijd vuáttámušâid media pyevtitmist.
• párnááh kevttih kreativlii olgospyehtim rävkkee kälden párnáid uápis mediasiskáldâsâid, tego rááiđui persovnijd, elleekuuvij tábáhtusâid tâi speelâi juonâ.

3. Toimâm mediapirrâsijn

Toimâm mediapirrâsijn -válduvijđodâh ana sistees tááiđuid toimâđ mediain já jieškote-uvlágán digitallijn mediapirrâsijn torvolávt, ovdâsvástádâslávt já jieijâs já nuubij pyereestvaijeem já vuoigâdvuođâid aitârdeijee vuovvijn. Mediatáiđoid kuleh meid vuáruvaiguttem- já viestâdemtááiđuh. Kuvviimeh láá pieijum neelji uásivijđoduv vuálá: Torvolâšvuotâ, Ovdâsvástádâslâšvuotâ, Pyereestvaijeem já Šiev vuáruvaiguttem.

Torvolâšvuotâ

Ovdâmáttááttâs

• párnááh oovtâst máttáátteijein savâsteleh priivaatvuođâ suoijim merhâšuumeest. Máttáátteijee muštoot párnáid juáhháá vuoigâdvuođâst meridiđ sijjân kyeskee kuuvij väldimist já jyehimist.
• máttáátteijee ruokâsmit párnáid savâstâllâđ mediakevttimist rävisulmuin, pivdeđ iše já uuccâđ rävisulmust torvo, ko iteh koččâmušâid pajedeijee tilálâšvuođah.
• párnááh oovtâst máttáátteijein uápásmuveh mediasiskáldâsâi aheräjimerkkuumijd já savâsteleh tast, et mii merhâšuumijd aheraajijn lii.

Ovdâsvástádâsvuotâ

Ovdâmáttááttâs

• máttáátteijee já párnááh savâsteleh tast, et magarijd mediapiergâsijd párnááh jiejah kevttih já maht taid kalga kevttiđ ovdâsvástádâslávt.
• párnááh oovtâst máttáátteijein vuávájeh šiev keevâtlâšvuođâid mediapiergâsij já siskáldâsâi kevttimist.
• párnááh oovtâst máttáátteijein kieđâvušeh tahheevuoigâdvuođâ. Párnááh äddejeh, et juáhhást lii vuoigâdvuotâ jieš vaiguttiđ toos, maht suu jieijâs pyevtittem siskáldâs kieđâvuššoo.

Pyereestvaijeem

Ovdâmáttááttâs

• párnááh oovtâst máttáátteijein tárkkojeh mediasiskáldâsâi kevttim meid sosiallâžžân pargeldemhäämmin já savâsteleh juohhum vuáttámušâin media kevttimist.
• párnááh oovtâst máttáátteijein savâsteleh párnái elimân kullee mediain já ääigi kevttimist media piällást.

Šiev vuáruvaiguttem

Ovdâmáttááttâs

• párnááh oovtâst máttáátteijein savâsteleh já hárjutteleh tubdâstiđ, maid kivsedem já hemâdem merhâšeh, já hárjutteleh čuávdiđ ruossârijdoid ávhálii vyevi miäldásávt.
• párnááh keččâleh viestâdem jieškote-uvlágán mediapiergâsijguin. Máttáátteijee uásálistit párnáid argâpiäiválii, media čoođâ jottee viestâdmist.

Iheluokain 1-2 uáppee

Iheluokain 1—2 medialuuhâmtááiđu syergist párnááh totkeh já pyevtitteh mainâsijd já máttáátteleh toimâđ torvolávt mediain. Sij uápásmuveh mediasiskáldâssáid maaŋgâpiälásávt, já feeriimeh vijđáneh tevsttáid. Sij máttáátteleh addiđ já tulkkuđ mainâsijd, kuuvijd já jienâmaailm, maid media fáálá. Sij pyevtitteh jieijâs mainâsijd mediapiergâsijguin já kevttimáin kreativlâšvuođâ já mielâkuvviittâs jiečânávt já oovtâst iärásijguin. Sij hárjutteleh kevttiđ já pyevtittiđ media ovdâsvástádâslávt já nuubijd huámášumán väldimáin: sij uáppih, et kivsedem tâi nubelágán äšittes viestâdem ij lah loválâš mediapirrâsijngin. Ton lasseen sij máttáátteleh mediapirrâsist tehálijd torvotááiđuid. Uássin jieijâs mediakoskâvuođâ ráhtášume sij suogârdeleh jieijâs mediakevttim já äddejeh, et láá maaŋgâlágán mediasmaakah já täävih kevttiđ media.

Media tulkkum já árvuštâllâm
Media pyevtittem
Toimâm mediapirrâsijn

1. Media tulkkum já árvuštâllâm

Media tulkkum já árvuštâllâm -válduvijđodâh ana sistees tááiđuid addiđ já tulkkuđ maaŋgâlágán mediasiskáldâsâid já árvuštâllâđ taid já media toimâm já vaiguttâsâid kriittisávt-uv. Mediatáiđoid kulá meid jieijâs mediakevttim tarkkum. Kuvviimeh láá pieijum neelji uásivijđoduv vuálá: Mediasiskáldâsâi tulkkum, Media vaiguttâsâi addim, Media tiätukälden já Mun media kevtten.

Mediasiskáldâsâi tulkkum

Iheluokain 1-2 uáppee

• tobdá media tuáváduv já máttá nomâttiđ maidnii mediasiskáldâsâid moh siskeldeh kove, lihâdeijee kove já jienâ sehe toi ovtâstâlmijd, tego digitallâš spellâ tâi video.
• hárjuttâl luuhâđ mediasiskáldâsâid, main lii čallum tekstâ. Uáppee uápásmuvá ovdâmerkkân ráiđukován.
• äddee fakta já fiktio iäru já juávuttâl mediasiskáldâsâid nube ulmuu laiđiittâsâst tuođâmiäldásijd já kuvâttâllâm siskáldâssáid sehe addel tain monnii ovdâmeerhâ. Uáppee äddee, et mediasiskáldâsâin lii rähtee.
• äddee, et mediasiskáldâsâin láá jieškote-uvlágán kevttimulmeh, tego tiäđu jođetteijee tâi makkuutteijee ulme. Uáppee máttá adeliđ siskáldâsâin monnii ovdâmeerhâ.
• hárjuttâl addiđ já tulkkuđ kove já jienâpirrâs. Uáppee taha huámášuumijd aiccâmušâinis já vuáttámušâinis.
• máttá kuvviđ mediasiskáldâs tábáhtumijd já persovnijd tâi tain oovdânpuohtum aašijd jieijâs olgospyehtim vuovjijguin.
• kiävttá ahepajan hiäivulijd mediasiskáldâsâid, main lii čallum tekstâ.
• máttá juávuttâllâđ mediasiskáldâsâid tuođâmiäldásijd já kuvâttâllâm siskáldâssáid.
• tuubdâst kevttimulmijdis tááhust jieškote-uvlágánijd mediasiskáldâsâid já addel motomijd ovdâmeerhâid.
• taha mediasiskáldâsâin meid jieijâs kiäččudmijd já tulkkuumijd.

Media vaiguttâsâi iberdem

Iheluokain 1-2 uáppee

• šadda tiäđulâžžân media vaiguttâsâin ovtâskâs ulmuu juurdâšmân já toimâmân, tego ibárdâsân aašijn já kiäsuttume čuosâttuvváid. Uáppee máttá adeliđ monnii ovdâmeerhâ jieijâs elimist.
• aaicâd nube ulmuu laiđiittâsâst media šoddâdem almolistmijd aašijn. Uáppee tárkkoo ovdâmerkkân elleekuuvij tâi speelâi persovnijd.
• tiätá, et media kiävttoo vaaigutmân já máttá nomâttiđ monnii vaigutteijee mediasiskáldâs, tego máinusijd.
• äddee, et media puáhtá hammiđ mielâkuuvijd já ibárdâsâid, já máttá adeliđ monnii ovdâmeerhâ.
• tuubdâst monnii mediasiskáldâsâin tiättojeijee vaiguttem vyevi, tego máinusijn kevttum kiärdudem tâi visuallijd efektijd.

Media tiätukälden

Iheluokain 1-2 uáppee

• máttá kevttiđ media tyejipiergâsin ko totká pirrâs já aašijd.
• máttá nube ulmuu laiđiittâsâst uuccâđ tiäđu mainnii digitallijn mediasiskáldâsâin kevttimáin uuccâmmaašin já uuccâmsaanijd.
• äddee tiätun vuáđuduvvee já kuvâttâllum mediasiskáldâsâi ereslágán luándu tiätukälden. Uáppee äddee, et puoh mediast kavnum tiätu ij lah tohálâš tâi lyetittettee.
• uápásmuvá tiäđu ovdâskulij jođetteijee mediasiskáldâssáid, tego uđđâsáid.
• máttá uuccâđ jiečânávt já oovtâst iärásijguin tiäđu digitallijn mediasiskáldâsâin.

Mun media kevtten

Iheluokain 1-2 uáppee

• máttá muštâliđ tain mediasiskáldâsâin main lii jieš movtijdum já tilálâšvuođâin, main kiävttá media jieškote-uvnáál.
• äddee, et láá maaŋgâlágán mediasmaakah já täävih kevttiđ media.
• avžut tohálijd mediasiskáldâsâid iärásáid. Uáppee máttááttâl siämmást kunnijâttiđ nuubij persovnlijd valjiimijd.

2. Media pyevtittem

Media pyevtittem -válduvijđodâh ana sistees tááiđuid pyevtittiđ mediasiskáldâsâid jieškote-uvlágán uulmij várás tego jieijâs olgospyehtimân, tiäđu ovdâskulij joođeetmân tâi vaaigutmân. Mediatáiđoid kulá meid jieijâs media pyevtittem tarkkum. Kuvviimeh láá pieijum neelji uásivijđoduv vuálá: Kreativlâš olgospyehtim, Vaiguttem, Tiäđu jođettem já Mun media pyevtitteijen.

Kreativlâš olgospyehtim

Iheluokain 1-2 uáppee

• ráhtá nube ulmuu laiđiittâsâst monnii oovtâkiärdánii kreativlii mediasiskáldâs, tego digimainâs tâi video.
• máttá nube ulmuu laiđiittâsâst kevttiđ onnum mediapiergâsijd, heiviittâsâid já ohjelmijd mediasiskáldâsâi pyevtitmist.
• kiävttá nube ulmuu laiđiittâsâst teevstâ, kove, lihâdeijee kove tâi jienâ jieijâs pyevtittempargoost já kiävttá taid iššeen olgospyehtim já mainâstem anokálvun.
• vuáváá já olášut mediasiskáldâs oovtâst iärásijguin. Uáppee árvuštâl pyevtittem savâstâlmáin oovtâst ton hiäđulijn já hastâleijee muddoin sehe oppum aašijn.
• hárjuttâl adeliđ ávhálii macâttâs iärásij pargoin já väldiđ macâttâs vuástá.
• máttá kevttiđ onnum mediapiergâsijd, heiviittâsâid já ohjelmijd mediasiskáldâsâi pyevtitmist.

Vaiguttem

Iheluokain 1-2 uáppee

• olgospuáhtá jurduidis já uáivilijdis media vievâst.
• pyevtit nube ulmuu laiđiittâsâst monnii oovtâkiärdánii vaigutteijee mediasiskáldâs, tego máinus.
• kiävttá nube ulmuu laiđiittâsâst monnii vaiguttemvyevi, tego kiärduttem tâi huumor.
• olgospuáhtá uáivil mediasiskáldâssáid, mon lii jieš ráhtám, já oovdânpuáhtá monnii vuáđustâllâm.

Tiäđu jođettem

Iheluokain 1-2 uáppee

• ráhtá nube ulmuu laiđiittâsâst oovtâkiärdánis mediasiskáldâs mii fáálá tiäđu, tego uđâskove tâi koveteevstâ.
• ibbeerd tuođâmiäldásij já kuvâttâllum mediasiskáldâsâi sierâlágán pyevtittemtäävi jieijâs pargeldem peht ovdâmerkkân keččâlmáin ruánáá kággá tekniik.
• oovdânpuáhtá já fáálá nube ulmuu laiđiittâsâst tiäđu mediaoovdânpyehtim peht ovdâmerkkân tagaráin digitallijn vuáđoin, mii luokkaast lii kiävtust.
• ráhtá nube ulmuu laiđiittâsâst oovtâkiärdánis, tiäđu fällee, tekstâhámásii mediasiskáldâs, mast lii čallum tekstâ, tego uánihis viermiuđđâs.
• oovdânpuáhtá oohtânkessum tiäđu monnii oovtâkiärdánis mediasiskáldâs peht.

Mun media pyevtitteijen

Iheluokain 1-2 uáppee

• kávná hiäđulijd vuovijd pyevtittiđ mediasiskáldâsâid já ruokâsmuvá rähtiškyettiđ mediasiskáldâsâid jiečânávt já oovtâst iärásijguin.
• äddee, et mediatuojij máhđulii almostitmân lohtâseijee aašijn kalga savâstâllâđ meid rävisulmuiguin, eromâšávt aitârdeijeiguin, jieijâs já iärásij vuoigâdvuođâi suoijim tiet.
• ruokâsmit veerdijd tagarij pyevtittemvuovij piällás, maid jieš ana hiäđulâžžân, já máttá siämmást kunnijâttiđ valjimrijjâvuođâ já persovnlijd kiäsuttemčuosâttuvâid siskáldâsâi pyevtitmist.
• árvuštâl jieijâs pyevtittem mediasiskáldâs máhđulii almostittem čuávumušâid olssis já iärásáid.

3. Toimâm mediapirrâsijn

Toimâm mediapirrâsijn -válduvijđodâh ana sistees tááiđuid toimâđ mediain já jieškote-uvlágán digitallijn mediapirrâsijn torvolávt, ovdâsvástádâslávt já jieijâs já nuubij pyereestvaijeem já vuoigâdvuođâid aitârdeijee vuovvijn. Mediatáiđoid kuleh meid vuáruvaiguttem- já viestâdemtááiđuh. Kuvviimeh láá pieijum neelji uásivijđoduv vuálá: Torvolâšvuotâ, Ovdâsvástádâslâšvuotâ, Pyereestvaijeem já Šiev vuáruvaiguttem.

Torvolâšvuotâ

Iheluokain 1-2 uáppee

• tiätá, et mondiet lii tehálâš suoijiđ jieijâs priivaatvuođâ já tiäđuid. Uáppee máttá muštâliđ, maid aašijd puáhtá já maid ij lah pyeri jyehiđ viermist. Uáppee šadda tiäđulâžžân tiäđuikuáláástmist já tast, et internetist puáhtá kuáhtáđ meid epiášálijd tâi lavâttes ohtâvuođâväldimijd.
• tiätá, maht toimâđ, jis finnee viermist äšittes viestâid tâi ohtâvuođâväldimijd vieres ulmuin. Uáppee máttá pivdeđ torvolii rävisulmust iše.
• tuubdâst koveohjelmij aheraajijd já tiätá, et meid heiviittâsâin já palvâlusâin, tego sosiallii media palvâlusâin, láá aherääjih. Uáppee äddee aheraajij ulme já kunnijât taid mediasiskáldâsâid kevtidijnis.
• máttá adeliđ ovdâmeerhâid mediapirrâsij riskâtahhein, tego viermitájuttâs tâi identitetsuáládem. Uáppee äddee, et torvolâšvuođâ puáhtá ovdediđ jieijâs toimâiguin.
• äddee skippáárkoskâvuođâi keežild šoddâm vuárdámušâid já ruossârijdoid aheraajij nuávditmist já suogârdâl taan keččâmčievâst meid jieijâs toimâm.

Ovdâsvástádâsvuotâ

Iheluokain 1-2 uáppee

• äddee, et moin naalijn mediapiergâs lii tohálâš kevttiđ já et kevttimist puáhtá sooppâđ jieškote-uv tilálâšvuođâin.
• äddee, magarij viestâi jođettem ovdâskulij já siskáldâi jyehim lii hiäivulâš já magarij ij. Uáppee tiäđust, et almostittum siskáldâsâin páácá luoddâ já et ohtii almostittum siskáldâsâid sáttá kiinii levâttiđ ain-uv.
• äddee, et media kevtidijn kalga viggâđ toimâđ tienuuvt, et olssis teikkâ iärásáid ij šoodâ nievris mielâ. Uáppee addel monnii ovdâmeerhâ.
• uápásmuvá tahheevuoigâdvuođáid já äddee, mondiet toh annojeh. Uáppee tiätá, et iärásij rähtim siskáldâs ij uážu čäittiđ tego tot ličij suu jieijâs.
• äddee, et uási digitallijn pyevtittâsâin, ovdâmerkkân speelâin, pyehtih leđe mávsuliih já et spelleid puáhtá čonâšuttiđ spellâđ maaŋgâ náál. Uáppee äddee, et siskáldâsâi kevttimist kalga sooppâđ aitârdeijein.
• máttá árvuštâllâđ jieijâs toimâm media kevtidijn já ton máhđulijd čuávumušâid jieijâs já iärásij tááhust. Uáppee čáittá rijttájeijee kriittisâšvuođâ veerdij mediakevttim kuáttá.
• tobdá tahheevuoigâdvuođâi vuáđuprinsiipijd já suogârdâl toi nuávdittem media kevtten.

Pyereestvaijeem

Iheluokain 1-2 uáppee

• tuubdâst, et magareh ääših jieijâs media kevttimist pyevtitteh ilo já magareh ääših tovâtteh hyenes vajo. Uáppee uáppá väldiđ huámášumán jieijâs pyereestvaijeem ko väljee mediasiskáldâsâid.
• tárkkoo nube ulmuu laiđiittâsâst jieijâs mediakevttim aargâst. Uáppee äddee, et media kevttimmere kalga haldâšiđ, amas tot väldiđ ääigi eres tehálijn aašijn, tego lihâdem já uáđđim.
• máttá suogârdâllâđ jieijâs mediakevttimtaavijd já kuvviđ maidnii vuovijd jieijâs mediakevttim jiärmálii heiviittâllâm várás.

Šiev vuáruvaiguttem

Iheluokain 1-2 uáppee

• máttá tubdâstiđ tobdoidis já heiviittâllâđ taid mediapirrâsijn ittáám viestâdemtilálâšvuođâin.
• äddee viestâdem vyestivuárulâšvuođâ mediapirrâsijn: jieijâs viestâdmist lii vaiguttâs nube viestâdmân, tobdoid já toimáid.
• tiätá, maggaar lii viermist tábáhtuvvee kivsedem, tego juávhui ulgguubel toppâm, kuuvij já tiäđui levâttem lovettáá tâi kieles šladârij mainâstem iärásijn. Uáppee tiätá, et viermist ij uážu kivsediđ já maht kalga toimâđ talle ko kuáhtáá kivsedem.
• máttá kevttiđ mediapiergâsijd viestâdmân.
• äddee, et jieškote-uvlágán tilálâšvuođáid já pirrâsáid, tego škoovlân já rijjâááigán, láá jieškote-uvlágán viestâdemtäävih já et viestâdemtaavijn puáhtá sooppâđ oovtâst.
• oovded táiđuidis tiälláádâttâđ nube sajadâhân ko pyevtit já tulkkoo mediaviestâid. Uáppee viggá vuáruvaiguttiđ positivlávt já ávhálávt meid mediapirrâsijn.
• máttá valjiđ jieškote-uv ohtâvuođáid hiäivulijd viestâdemtaavijd.

Iheluokain 3-6 uáppee

Iheluokain 3—6 párnááh kevttih já já totkeh media olgospyehtim já vaguttem uállin. Hárjánem jieškote-uvlágán mediasiskáldâsâin já toi kevttimuulmijn vijđán. Sij hárjutteleh siskáldâsâi tulkkum já pyevtittem jiečânávt já oovtâst iärásijguin. Máttáátteijee moovtijd uáppeid utkâđ jieijâs alguid, ideaid já keččâlussáid mediain. Uáppeeh hárjáneh mainâstiđ audiovisuallávt já pyevtitmân lohtâseijee teknisiih tááiđuh nanosmeh siskáldâsâid rähtidijn. Media iššijn uáppeeh máttáátteleh olgospyehtiđ jieijâs jurduid já uáivilijd já iberdeh media roolâ ohtsâškoddeest. Sij hárjutteleh media- já käldeekriitik tutkâmáin jieškote-uvlágán mediasiskáldâsâi tohálâšvuođâ tiätukälden. Media kuulâtmist já pyevtitmist sij uáppih anneeđ huolâ jieijâs já nuubij vuoigâdvuođâid já pyereestvaijeem. Ton lasseen sij uáppih mediapirrâsijn onnum torvotááiđuid.

Media tulkkum já árvuštâllâm
Media pyevtittem
Toimâm mediapirrâsijn

1. Media tulkkum já árvuštâllâm

Media tulkkum já árvuštâllâm -válduvijđodâh ana sistees tááiđuid addiđ já tulkkuđ maaŋgâlágán mediasiskáldâsâid já árvuštâllâđ taid já media toimâm já vaiguttâsâid kriittisávt-uv. Mediatáiđoid kulá meid jieijâs mediakevttim tarkkum. Kuvviimeh láá pieijum neelji uásivijđoduv vuálá: Mediasiskáldâsâi tulkkum, Media vaiguttâsâi addim, Media tiätukälden já Mun media kevtten.

Mediasiskáldâsâi tulkkum

Iheluokain 3-6 uáppee

• vijđed vuáttámušâidis jieškote-uvlágán mediasiskáldâsâin. Uáppee tobdá mediasiskáldâssáid lohtâseijee vuáđutuáváduvâid.
• tiätá, et mii lii sosiallâš media, já äddee ton toimâmprinsiipijd.
• tárkkoo nube ulmuu laiđiittâsâst äigikyevdilis, ahepajan kyeskee media-almonijd já savâstâl jieijâs aiccâmušâin.
• máttá nomâttiđ maidnii mediasiskáldâsâid, moh ovdâsteh fiktio, fakta já uáivil, já kiävttá taam juávuttâllâm iššeen siskáldâsâi ibbeerdmist já tulkkuumist.
• tiätá, et mediasiskáldâsâin láá jieškote-uvlágán ulmeh, tego makkuutteijee, vaigutteijee, kávpálâš já tiäđu jođetteijee ulme. Uáppee máttá adeliđ tain motomijd ovdâmeerhâid.
• hárján kuuvij já jienâmaailm tarkkuumist. Uáppee máttá ovdâmerkkân tutkâđ kovekuulmijd já raijiimijd tâi smiettâđ muusik kevttimulme ton ohtâvuođâst, mast tot čáittoo.
• hárján mediasiskáldâsâi ibbeerdmist já tulkkuumist. Uáppee máttá muštâliđ mediasiskáldâsâst oovdânpuohtum aašijn já uáinuin tâi kuvviđ juonâ já persovnij jieškote-uvlágán roolâid.
• suogârdâl, et mii lii mediasiskáldâs čuosâttâhjuávkku já mii lii siskáldâs ulme.
• uápásmuvá jieškote-uv tekstâšlaajáid já totká muštâleijee, kovvejeijee, stivrejeijee já pele väldee mediasiskáldâsâid. Uáppee máttá adeliđ monnii ovdâmeerhâ.
• hárján mediasiskáldâsâi tarkkuumist já tulkkuumist: totká mediasiskáldâsâin ovdâmerkkân muštâleijee tâi genre tâi smiättá teema.

Media vaiguttâsâi iberdem

Iheluokain 3-6 uáppee

• máttá adeliđ maidnii ovdâmeerhâid mediasiskáldâsâi vaiguttâsâin jieijâs tooimân, tiäđoid, uáiviláid já mielâkuuvijd. Uáppee tárkkoo vaiguttâsâid kriittisávt.
• tárkkoo nube ulmuu laiđiittâsâst, et magarijd mielâkuuvijd mediasiskáldâsah, ovdâmerkkân máinuseh tâi media koveh, šoddâdeh, já moi vuovijguin mielâkove šadda. Uáppee máttá adeliđ ovdâmeerhâ.
• tobdá já máttá nomâttiđ maidnii mediasiskáldâsâid moh oovdânpyehtih jurduid, väldih pele tâi viggeh vaiguttiđ, tego uáivilčaalâ, árvuštâllâm, vlogi tâi meemi.
• tuubdâst já kovvee maidnii mediasiskáldâsâi jiešvuođâid, moh väldih pele já viggeh vaiguttiđ, tego máinusijn kiärdudem tâi huumor kevttim.
• tiätá mediatoimâsyergi pargoid ohtsâškoddeest. Uáppee aaicâd media toimâm ovdâmerkkân čuávumáin uđđâsijd.
• tárkkoo, et magarijd aašijd mediasiskáldâsah oovdânpyehtih pyerrin já tehálâžžân uážudiđ.
• uápásmuvá algoritmij toimâmân mediasiskáldâsâi valjâšuumist.
• tárkkoo, et magareh ääših šaddeh mediast ennuv uáinusân, já addel ovdâmeerhâid.

Media tiätukälden

Iheluokain 3-6 uáppee

• máttá uuccâđ tiäđu jieškote-uvlágán digitallijn mediasiskáldâsâin, tego viermisijđoh, digitalliih loostah tâi radio- já tv-uđđâseh. Uáppee máttá kevttiđ uuccâmsaanijd tiäđu hahâmist.
• máttá kevttiđ media tyejipiergâsin uđđâ aašij máttááttâlmist.
• hárjuttâl luuhâđ já tulkkuđ kovvejeijeid, tavlustuvâid já diagramijd já kiävttá iššeen táiđuidis ko totká mediasiskáldâsâid, tego uđđâsijd.
• árvuštâl nube ulmuu laiđiittâsâst jieškote-uvlágán mediasiskáldâsâi tohálâšvuođâ já lyetittetteevuođâ tiätukälden. Uáppee viärdádâl nube ulmuu laiđiittâsâst jieškote-uv käldei tiäđuid.
• hárjuttâl käldeekriittisâšvuođâ. Uáppee täärhist nube ulmuu laiđiittâsâst monnii tekstâ- tâi kovekäldee já kiddee huámášume tahhei já almostittemohtâvuotân. Uáppee máttá adeliđ monnii vuáđustâllâm mediasiskáldâs lyetittetteevuođâ peeleest tâi ton vuástá.
• tiätá iäru journalistlii já sosiallii media siskáldâsâi pyevtittem vuovijn já äddee toi iäru tiätukälden.
• uápásmuvá journalistlijd siskáldâssáid, tego lostâtevsttáid já tv-uđđâsáid.
• tiätá kieles tâi puástu kuávlun jođetteijee tiätun lohtâseijee almonijd mediast, tego dis- já misinformaatio, deepfake já kielesuđđâsijd.
• uápásmuvá algoritmij toimâmân tiäđu ucâmist.
• máttá kuvviđ monnii kieles tiätun lohtâseijee torvolâšvuotâuáinu, tego puástu tiäđu vaiguttâsâid tiervâsvuođâlii lattiimân.
• äddee, et media čoođâ jottee tiäđuh pyehtih leđe ruossâriijdost já et aššijd pyehtih leđe maaŋgâlágán uáinuh.

Mun media kevtten

Iheluokain 3-6 uáppee

• keččâl maaŋgâpiälásávt jieškote-uvlágán mediasiskáldâsâid, noomât tain tagarijd, moh kiäsutteh suu, já čielgee, mondiet lii kiäsuttum tain.
• čielgee jieijâs mediakevttimtávástumijd já suogârdâl media merhâšume jieijâs elimist ovdâmerkkân mediapeivikirje iššijn.
• äddee, et suu jieijâs mediasmakkâ muttoo já et toos vaigutteh maaŋgah tááhuh, tego skipáreh, media já vanhimeh. Uáppee tiätá, et puáhtá jieijâs valjiimijguin vaiguttiđ toos, maht jieš kiävttá media.
• máttá savâstâllâđ nuuvt et kunnijât iärásij ereslágán mediakevttimtávástumijd já mielâstumijd.
• máttá muštâliđ maaŋgâpiälásij vuovijguin mediasiskáldâsâst já rähtiđ ovdâmerkkân videoliiŋkâ tâi bloggam.
• nanosmuvá jieijâs valjiimijn já nuubij valjiimij kunnijâtmist media kuáttá.

2. Media pyevtittem

Media pyevtittem -válduvijđodâh ana sistees tááiđuid pyevtittiđ mediasiskáldâsâid jieškote-uvlágán uulmij várás tego jieijâs olgospyehtimân, tiäđu ovdâskulij joođeetmân tâi vaaigutmân. Mediatáiđoid kulá meid jieijâs media pyevtittem tarkkum. Kuvviimeh láá pieijum neelji uásivijđoduv vuálá: Kreativlâš olgospyehtim, Vaiguttem, Tiäđu jođettem já Mun media pyevtitteijen.

Kreativlâš olgospyehtim

Iheluokain 3-6 uáppee

• pyevtit nube ulmuu laiđiittâsâst monnii kreativlii mediasiskáldâs, tego animaatio tâi uánihisfiilmâ.
• kiävttá mediasiskáldâsâi rähtimist iššeen sánálii, visuallii já auditivlii olgospyehtim já mainâstem vuovijd, tego juonâráhtus, kovekuulmijd já jienâmaailm.
• máttá kevttiđ jieškote-uvlágán mediapiergâsijd já onnum heiviittâsâid já ohjelmijd, tego tuáijim- já editistemohjelm, mediasiskáldâsâi rähtimist já hammiimist.
• ovtâstit teevstâ, kove, lihâdeijee kove já jienâ ko lii jieš pyevtitmin media.
• äddee mediasiskáldâsâi pyevtittem sierânâs muddoid já máttá muštâliđ tain sánálávt. Uáppee ráhtá mediasiskáldâs oovtâst iärásijguin já árvuštâl ávhálii vyevi miäldásávt pyevtittem muddoid já loppâpuáttus.
• máttá muštâliđ maidnii vuáđustâlmijd toos, et mondiet väljee tiätu mediaoovdânpyehtim häämi jieijâs olgospyehtimân.
• keččâl nube ulmuu laiđiittâsâst lasettum tuođâlâšvuođâ ko lii jieš pyevtitmin media.
• keččâl ohjelmistem mediasiskáldâs pyevtitmist. Uáppee ráhtá nube ulmuu laiđiittâsâst ovdâmerkkân ohjelmistum mainâs tâi vuáváá já olášut oovtâkiärdánii digitallii speelâ.
• váldá huámášumán mediasiskáldâs ko vuáváá čuosâttâhjuávhu já máhđulii almostittemohtâvuođâ.

Vaiguttem

Iheluokain 3-6 uáppee

• máttá oovdânpyehtiđ mediasiskáldâs peht jieijâs uáivilijd já vuáđustâllâđ uáivilijdis.
• pyevtit nube ulmuu laiđiittâsâst monnii pele väldee tâi vaigutteijee mediasiskáldâs, tego árvuštâllâm, videoliŋkkam, uáivilčalluu, vlogi tâi poster.
• máttá kevttiđ maidnii kielâlijd já visuallijd vaiguttemvuovijd.
• máttá kuvviđ maidnii vuovijd, moiguin media peht puáhtá vaiguttiđ, tego uáivil almostittem tâi sosiallii media kampanja.
• máttá vuáđustâllâđ uáivilijdis já väldiđ ávhálii vyevi miäldásávt pele nubij oovdânpyehtim uáinoid.
• ráhtá oovtâst iärásijguin monnii aargân lohtâseijee, vaigutteijee mediasiskáldâs.

Tiäđu jođettem

Iheluokain 3-6 uáppee

• totká jieijâs pargeldem peht, et maht journalistliih siskáldâsah pyevtittuvvojeh. Uáppee ráhtá nube ulmuu laiđiittâsâst monnii tiäđu jođetteijee journalistlii mediasiskáldâs, tego uđđâs tâi valastâllâmvaldâldem.
• oovdânpuáhtá já joođeet ovdâskulij jieijâs čokkim tiäđu media vievâst. Uáppee väljee nube ulmuu laiđiittâsâst hiäivulii mediaoovdânpyehtim häämi.
• totká tiäđu pyevtittem, oovdânpyehtim já ovdâskulij jođettem muddoid jieijâs pargeldem peht.
• árvuštâl ávhálii vyevi miäldásávt já kriittisávt jieijâs já iärásij pyevtittem tiätusiskáldâslii media.

Mun media pyevtitteijen

Iheluokain 3-6 uáppee

• máttá kuvviđ olssis ávhálijd mediasiskáldâs pyevtittem vuovijd, muddoid já siskáldâsâi pyevtittem merhâšume. Uáppee máttá kuvviđ jieijâs kievrâvuođâid sehe aašijd, maid lii oppâm já main halijdičij leđe pyereeb.
• savâstâl media pyevtitmist veerdijguin. Uáppee ruokâsmit veerdijd tagarij pyevtittem vuovij piällás, maid jieš ana ávhálâžžân, kunnijâtmáin valjimrijjâvuođâ.
• äddee, et lii jieš ovdâsvástádâsâst tain mediasiskáldâsâin, maid lii ráhtám já juáhám.
• ruokâsmuvá stivriđ veerdijd monnii olssis luándulii, ávhálii mediasiskáldâs rähtimist.
• árvuštâl, et magarijn pirrâsijn já vuáđuin mediasiskáldâsâid puávtáččij almostittiđ, já máttá suogârdâllâđ almostittem máhđulijd šiev já vädis čuávumušâid. Uáppee äddee, et ohtsij pyevtittâsâi almostitmân kalga leđe puohâi mietâmuš.

3. Toimâm mediapirrâsijn

Toimâm mediapirrâsijn -válduvijđodâh ana sistees tááiđuid toimâđ mediain já jieškote-uvlágán digitallijn mediapirrâsijn torvolávt, ovdâsvástádâslávt já jieijâs já nuubij pyereestvaijeem já vuoigâdvuođâid aitârdeijee vuovvijn. Mediatáiđoid kuleh meid vuáruvaiguttem- já viestâdemtááiđuh. Kuvviimeh láá pieijum neelji uásivijđoduv vuálá: Torvolâšvuotâ, Ovdâsvástádâslâšvuotâ, Pyereestvaijeem já Šiev vuáruvaiguttem.

Torvolâšvuotâ

Iheluokain 3-6 uáppee

• tiätá torvolâšvuođâ äštee tilálâšvuođâin já tahhein mediapirrâsist, tego netti-identitetij epilyetittetteevuotâ, vajesaavah já seksuallâš hokâttâllâm. Uáppee tiätá, et moi vuovijguin jieijâs torvolâšvuođâ puáhtá ovdediđ.
• tovdá tehálijd priivaatvuođâsyeje prinsiipijd. Uáppee tiätá, et magareh vyevih jieijâs tiäđui já priivaatvuođâ suoijim várás mediapirrâsijn láá.
• tiätá, main tááhuin puáhtá pivdeđ iše škoovlâst tâi škoovlâ ulgguubeln, jis kuáhtáá mediapirrâsist jieijâs torvolâšvuođâ äštee almonijd.
• máttá nomâttiđ koveohjelmij aheraajijd já taid kovvejeijee siskáldâssymbolijd. Uáppee lii tiäđulâš heiviittâsâi já palvâlusâi aheraajijn. Uáppee tiätá suujâ, mondiet aherääjih meriduvvojeh já kunnijât aheraajijd.
• äddee skippáárkoskâvuođâi šoddâdâm vuárdámušâid já ruossârijdoid aheraajij nuávditmist já váldá tom huámášumán jieijâs tooimâin.
• máttá árvuštâllâđ jieijâs torvolâšvuođâ tuárjoo tááiđuid mediapirrâsijn já mediasiskáldâsâi piällást.

Ovdâsvástádâsvuotâ

Iheluokain 3-6 uáppee

• äddee, et suu jieijâs pyevtittem já almostittem mediasiskáldâsah kalgeh leđe tagareh, et toh iä luávkkáá iärásij vuoigâdvuođâid iäge toi almostitmist lah unohis čuávumušah sunjin olssis.
• tobdá tahheevuoigâdvuođâi vuáđuprinsiipijd já toi nuávdittem merhâšume mediasiskáldâsâi kevtten já pyevtitteijen. Uáppee äddee, et ij uážu čäittiđ iärásij rähtim siskáldâs tego tot ličij suu já hárjuttâl merkkiđ käldeid.
• tobdá jieškote-uvlágán mediasiskáldâsâi rijjâ kevttim CC-lisensijd já toi kevttimiävtuid.
• lii tiäđulâš mainnii mediasiskáldâsâi, tego speelâi, mávsulâšvuođâst. Uáppee tiätá speelâi vuovijn čonnâšuttiđ spelleid já máttá kieđâvuššâđ almoon kriittisávt. Uáppee äddee, et siskáldâsâi kevttimist kalga sooppâđ aitârdeijein.
• tiätá, maggaar lii ávhálii vyevi miäldásâš toimâm mediapirrâsist, já čáittá et viggá toos škoovlâ viestâdemvuáđuin.
• máttá suogârdâllâđ jieijâs almostitmij vaiguttâsâid já čuávumušâid.
• suogârdâl, maht sun jieš kuulât mediasiskáldâsâid já magarijd palvâlusâid kiävttá tahheevuoigâdvuođâi olášume uáinust. Uáppee haaldâš maidnii vuovijd uuccâđ mediasiskáldâsâid, moh láá riijâsávt já loválávt kevttimnáál.

Pyereestvaijeem

Iheluokain 3-6 uáppee

• máttá kuvviđ olssis merhâšittee mediasiskáldâsâid já -pirrâsijd já toi positivlijd merhâšuumijd. Uáppee ruokâsmuvá savâstâllâđ já jyehiđ positivlijd vuáttámušâid mediakevttimist oovtâst iärásijguin.
• tuubdâst, et kuás mediakevttim tuárju jieijâs pyereestvaijeem, já kuás vist hiäjusmit tom.
• tiäđust veerdij čuosâttem vuárdámušâid mediapirrâsist toimâmân já media kevttimân. Uáppee tiätá, et puáhtá porgâđ veerdijn sorjomettumis valjiimijd ko jieš kiävttá media.
• máttá toohâđ jieijâs pyereestvaijeem tuárjoo valjiimijd media kevtidijnis.

Šiev vuáruvaiguttem

Iheluokain 3-6 uáppee

• olgospuáhtá jieijâs ávhálii vyevi miäldásávt já tilálâšvuotân heivejeijee vuovvijn jieškote-uvlágán mediapirrâsijn.
• äddee jieijâs ovdâsvástádâs kivsedem estimist mediapirrâsijn já tuáimá ton miäldásávt.
• máttá árvuštâllâđ jieijâs vuáruvaiguttem- já viestâdemtááiđuid mediapirrâsijn já kiävttá iššeen vuástávaldum macâttâs.
• máttá suogârdâllâđ jieijâs viestâdem vaiguttâsâid já čuávumušâid.
• ruokâsmuvá toimâđ olssis uđđâlágán maaŋgâmediasijn vuáruvaiguttemtilálâšvuođâin.

Iheluokain 7-9 uáppee

Iheluokain 7—9 medialuuhâmtááiđu ovdâsteh kreativlâšvuotâ, tiäđulâšvuotâ já kriittisâšvuotâ. Kreativliih mediasiskáldâsah šaddeh uáppei jieijâs ideain já alguin, oovtâst keččâlâdmáin já jieijâs kievrâvuođâid kavnâmáin. Siämmást uáppeeh hárjáneh mainâstem vuovijn já teknisijn tááiđuin. Uáppeeh čiäŋudeh jieijâs máátu tagarij mediasiskáldâsâi ovdâsvástádâslii pyevtitmist, moh viggeh vaiguttiđ tâi faallâđ tiäđu. Uáppeeh oovtâst máttáátteijein suogârdeleh siskáldâsâi almostittem já kevttimmáhđulâšvuođâid. Ibárdâs mediateevstâin čieŋŋâlm, já uáppeeh árvušteleh jieškote-uvlágán, meid sosiallii media siskáldâsâi lyetittetteevuođâ. Sij tárkkojeh kriittisávt media maaŋgâlágán vaiguttâsâid ovtâskâs ulmuid, juávhoid já ohtsâškoodán. Uáppeeh kiärduh tiäđui já priivaatvuođâ suoijim sehe taarbâšlijd vuáruvaiguttem- já torvotááiđuid. Ton lasseen máttáátteijee ruokâsmit uáppeid jieijâs pyereestvaijeem tuárjoo valjiimáid mediain.

Media tulkkum já árvuštâllâm
Media pyevtittem
Toimâm mediapirrâsijn

1. Media tulkkum já árvuštâllâm

Media tulkkum já árvuštâllâm -válduvijđodâh ana sistees tááiđuid addiđ já tulkkuđ maaŋgâlágán mediasiskáldâsâid já árvuštâllâđ taid já media toimâm já vaiguttâsâid kriittisávt-uv. Mediatáiđoid kulá meid jieijâs mediakevttim tarkkum. Kuvviimeh láá pieijum neelji uásivijđoduv vuálá: Mediasiskáldâsâi tulkkum, Media vaiguttâsâi addim, Media tiätukälden já Mun media kevtten.

Mediasiskáldâsâi tulkkum

Iheluokain 7-9 uáppee

• vijđed mediasiskáldâsâi tubdâmušâs uápásmuumáin olssis uđđâ siskáldâssáid, ovdâmerkkân blogin, podcastân tâi elektronisii valastâlmân. Uáppee čielgee vuáttámušâidis siskáldâsâiguin.
• tiätá, et mii lii sosiallâš media, máttá nomâttiđ ton palvâlusâid sehe kuvviđ ton toimâmprinsiipijd já siskáldâsâi luándu.
• tobdá já máttá kevttiđ vuáđutuáváduvâid, moh lohtâseh jieškote-uvlágán mediasiskáldâssáid, tego elleekován tâi journalistlii já sosiallii media siskáldâssáid.
• tobdá jieškote-uv tijppâsijd muštâleijee, kovvejeijee, pele väldee já stivrejeijee mediasiskáldâsâid. Uáppee máttá kuvviđ maidnii tooid tijpâlijd ráhtusijd já olgospyehtim jiešvuođâid, tego uđđâs ráhtus tâi uáivil argumentistee stiijlâ.
• heivit tekstâšlaajâi tubdâm mediasiskáldâsâi tarkkuumist. Uáppee hárján ovdâmerkkân iäruttiđ sosiallii media kevttei almostitmijd uđđâsijn já tuubdâst nube ulmuu laiđiittâsâst hybriditeevstâid, moh ovtâsteleh jiešvuođâid.
• čiäŋŋud nube ulmuu laiđiittâsâst kuuvij já audiovisuallij siskáldâsâi tulkkumtááiđu tutkâmáin ovdâmerkkân elleekuuvij kuáhtáámijd, muusik kevttim mainâs joođeetmist tâi teknisii olášuttem.
• naanood siskáldâs analytlii tarkkum- já tulkkumtáiđuidis. Uáppee tuubdâst mediasiskáldâsâin jieškote-uvlágán mainâsteijee jienâid já mainâstemráhtusijd, kovvee genre tâi suogârdâl teema.
• máttá kuvviđ, maggaar čuosâttâhjuávhu mediasiskáldâs viggá háputtâllâđ já mii lii siskáldâs rähtee ulme. Uáppee väldá huámášumán almostittemohtâvuođâ.
• čiäŋŋud táiđuidis tarkkuđ analytlávt já tulkkuđ mediasiskáldâsâid.

Media vaiguttâsâi iberdem

Iheluokain 7-9 uáppee

• máttá suogârdâllâđ jieškote-uvlágán mediasiskáldâsâi já äigikyevdilis mediakulttuur almonij vaiguttâsâid ovtâskâs ulmui já juávhui juurdâšmân já toimâmân. Uáppee máttá adeliđ monnii ovdâmeerhâ.
• äddee, et media vaaigut ohtsâškoddeest kulttuurân já árvoid falâmáin mielâkuuvijd, stereotypiaid já idealijd. Uáppee máttá adeliđ monnii ovdâmeerhâ.
• tiäđust sosiallii media luándu vaiguttem uállin já tiätá vuovijd, maht tot vaaigut.
• äddee jieškote-uv mediai ánsášemloogik já maht tot vaaigut siskáldâsân. Uáppee tuubdâst kávpálii já almolii mediatoimâsyergi já sosiallii media iäru taan uáinust.
• tiätá, maid uáivildeh sponsoristem já pyevtittâsstelliistâllâm mediasiskáldâsâin, já tuubdâst kávpálii oovtâstpargo mainâšuumijd viermisiskáldâsâin.
• aaicâd já árvuštâl mediai toimâm ohtsâškoddeest čuávumáin äigikyevdilijd almonijd já toi kieđâvuššâm mediain. Uáppee puáhtá oovdân tooid lohtâseijee, vuáđustâllum aiccâmušâid.
• tárkkoo nube ulmuu laiđiittâsâst mediasiskáldâsâid olmoošvuoigâdvuođâi, tego uáivil- já sahârijjâvuođâ, uáinust já árvuštâl ovdâmerhâïguin toi olášume. Uáppee árvuštâl media eetik väljejum ovdâmeerhâ peht.
• totká monnii almoon tâi čuosâttâhjuávhu oovdânpyehtim jieijâs valjim mediasiskáldâsâin já taha vuáđustâllum tulkkuumijd jieijâs aiccâmušâin.
• ibbeerd algoritmij vaiguttâsâid digitallij mediasiskáldâsâi, tego máinusij, sosiallii media almostitmij, uđđâsij já njuálgusuáittimpalvâlus siskáldâsâi, valjâšuumist.
• čuávu äigikyevdilis, aalmugijkoskâsijd tábáhtumijd já almonijd sehe mediai toimâm tain.
• lii uápásmum journalist ravvuid já máttá muštâliđ, mondiet toh láá rahtum.

Media tiätukälden

Iheluokain 7-9 uáppee

• máttá uuccâđ tiäđu jieškote-uv mediakäldein já tarkkuđ tiäđuhaahâmvuovijdis kriittisávt.
• äddee algoritmij toimâm tiäđu ucâmist já tiäđu jotemist mediast já máttá adeliđ toos lohtâseijee ovdâmeerhâid.
• árvuštâl jieškote-uvlágán mediasiskáldâsâid tiätukälden já suogârdâl vuáđustâlmáin toi kiälbulâšvuođâ já lyetittetteevuođâ.
• máttá árvuštâllâđ mediasiskáldâs faallâm tiäđu lyetittetteevuođâ täärhistmáin ovdâmerkkân tahhee já almostittemohtâvuođâ, kevttimáin jorgo koveuuccâm sehe viärdádâlmáin tiäđu eres käldeid já jieijâs vuáđutiäđoid.
• äddee, et fallum tiätu puáhtá leđe ruossârijdoost já et aššijd pyehtih leđe maaŋgâlágán uáinuh. Uáppee tiäđust kriittisii árvuštâllâm táárbu.
• máttá kuvviđ maidnii kieles tiätun lohtâseijee torvolâšvuotâuáinuid, tego puástu kuávlun läiđejeijee tiäđu vaiguttâsâid tiervâsvuotâlattiimân tâi uáinui polarisistmân ohtsâškoddeest.
• viijđed vuáttámušâidis tiäđu jođetteijee mediasiskáldâsâin já uápásmuvá ovdâmerkkân dokumentân, artikkelân tâi sosiallii media tiäđu jođetteijee siskáldâssáid.
• tobdá journalistlij siskáldâsâi toimâttemproosees vuáđuprinsiipijd já äddee sosiallii media siskáldâsâi ereslágán pyevtittemvuovijd. Uáppee äddee siskáldâsâi jieškote-uvlágán luándu tiätukälden já tárkkoo kriittisávt sosiallávt levâneijee tiäđu.
• váldá huámášumán algoritmij vaiguttâs kavnum tiäđu árvuštâlmist.
• kiävttá iššeen siskáldâs lyetittetteevuođâ ko árvuštâl jieijâs ibárdâs jieškote-uv tekstâšlaajâin já kiddee huámášume siskáldâs stijlâlijd jiešvuođáid já olgospyehtimvuovvijd.
• lii tiäđulâš nanodemvinálistmist (vahvistusharha) já oovded kriittisâšvuođâ meid jieijâs jurdâččem kuáttá.

Mun media kevtten

Iheluokain 7-9 uáppee

• máttá kuvviđ já vuáđustâllâđ jieijâs mediakevttimtávástuumijd já jieijâs roolâ media kevtten já kulâtteijen.
• tiäđust, et maht haalijd kevttiđ media já ovdediđ jieijâs kevttimtávástuumijd.
• äddee maaŋgâpiälásii mediakevttim positivlijd merhâšuumijd já uápásmuvá motomáid mediasiskáldâssáid, moh láá sunjin uđâseh.
• kunnijât persovnlijd já maaŋgâlágán mediakevttimtaavijd.
• jesânist jieijâs media kulâttemtaavijd uássin mediakulttuurist já ton almonijn.

2. Media pyevtittem

Media pyevtittem -válduvijđodâh ana sistees tááiđuid pyevtittiđ mediasiskáldâsâid jieškote-uvlágán uulmij várás tego jieijâs olgospyehtimân, tiäđu ovdâskulij joođeetmân tâi vaaigutmân. Mediatáiđoid kulá meid jieijâs media pyevtittem tarkkum. Kuvviimeh láá pieijum neelji uásivijđoduv vuálá: Kreativlâš olgospyehtim, Vaiguttem, Tiäđu jođettem já Mun media pyevtitteijen.

Kreativlâš olgospyehtim

Iheluokain 7-9 uáppee

• viijđed jieijâs tááiđuid jieškote-uvlágán mediasiskáldâsâi rähtimist. Uáppee ráhtá nube ulmuu laiđiittâsâst monnii olssis uđđâ siskáldâs, tego elleekovetrailer, podcast tâi mediataiđuu, tâi hämmee digitallii speelâ.
• kiävttá maaŋgâpiälásávt kove, čallum teevstâ, lihâdeijee kove, jienâ já toi ovtâstâlmijd mediasiskáldâsâi pyevtitmist olgospyehtim já mainâstem vyehhin. Uáppee oovded jieijâs persovnlii olgospyehtim.
• čiäŋŋud jieijâs máátu mediapiergâsij, heiviittâsâi já ohjelmij kevttimist visuallijd, audiovisuallijd já auditivlijd mediasiskáldâsâid rähtidijnis.
• kiävttá nube ulmuu laiđiittâsâst iššeen ohjelmistem tâi lasettum tuođâlâšvuođâ mediasiskáldâsâi pyevtitmist.
• ráhtá mediasiskáldâsâid kreativlávt, keččâlâdmáin já mielâkuvviittâs kevttimáin oovtâst iärásijguin. Uáppee árvuštâl pyevtittem proosees, tuubdâst kievrâvuođâid já ovdedemčuosâttuvâid.
• váldá huámášumán mediasiskáldâs vuáváámist já olášutmist ton ulme, čuosâttâhjuávhu já máhđulii almostittemohtâvuođâ.
• viijđed jieijâs tááiđuid jieškote-uvlágán mediasiskáldâsâi pyevtitmist jieijâs kiäsuttemčuosâttuvâi miäldásávt.
• uápásmuvá olssis uđđâ mediapiergâsáid, heiviittâssáid já ohjelmáid já váldá taid kiävtun mediasiskáldâsâid rähtidijnis.
• kiävttá ohjelmistem tâi lasettum tuođâlâšvuođâ mediasiskáldâs pyevtitmist.

Vaiguttem

Iheluokain 7-9 uáppee

• vuáđustâl jieijâs uáivil já puáhtá tom oovdân ávhálii vyevi miäldásávt. Uáppee máttá väldiđ ávhálii vyevi miäldásávt pele iärásij oovdânpyehtim, meid ereslágán, uáiviláid. Uáppee hárjuttâl argumentistem.
• hárján rähtiđ jurduid oovdânpyehtee, pele väldee tâi vaigutteijee mediasiskáldâs, tego blogiteevstâ, tâi vuáváá vyestimáinus tâi sosiallii media kampanja.
• máttá valjiđ vaiguttem várás jieškote-uvlágán olgospyehtim vuovijd já mediaoovdânpyehtim haamijd väldimáin huámášumán čuosâttâhjuávhu já almostittemvuáđu
• reagist uáivilân rähtimáin vastuu tâi kommentistmáin pele väldee siskáldâs tâi viermiuđđâs.
• máttá árvuštâllâđ jieijâs já iärásij argumentistem.
• kiävttá vaiguttem vuovijd tiäđulávt já vuáđustâlmáin.
• kiävttá nube ulmuu laiđiittâsâst vaaigutmân viggee siskáldâsâi pyevtitmist iššeen jieškote-uvlágán tekstâšlaajâi tubdâmuš, ko lii valjiimin ráhtus já olgospyehtimstiijlâ.
• heivit viestâdem- já vaiguttemtáiđuidis aargâst ovdâmerkkân škoovlâ tooimâin.

Tiäđu jođettem

Iheluokain 7-9 uáppee

• máttá rähtiđ monnii tiäđu jođetteijee mediasiskáldâs, tego reportaas, tiäđáttâs, dokument, artikkel tâi sosiallii media almostittem. Uáppee kiävttá ulmemiäldásii ráhtus, stijlâšlaajâ já olgospyehtimvyevi.
• máttá aicâlmistiđ tiäđu media vuovijguin ovdâmerkkân graafisávt tâi animaatioiguin.
• árvuštâl kriittisávt jieijâs tiäđu pyevtittem já oovdânpyehtim já äddee jieijâs ovdâsvástádâs tiäđu falâmist ovdâmerkkân sosiallii mediast.
• haaldâš jieškote-uv mediai stijlâšlaajâid nuuvt, et máttá jođettiđ ovdâskulij siämmáá almonist kuávdáš tiäđu eenâb ko ovttáin vuovvijn.
• äddee algoritmij vaiguttâs tiäđu sirdâšuumist mediast já máttá adeliđ toos lohtâseijee ovdâmeerhâid.

Mun media pyevtitteijen

Iheluokain 7-9 uáppee

• noomât vuáđustâlmáin olssis ávhálijd vuovijd pyevtittiđ já almostittiđ mediasiskáldâsâid já kavnâđ keččâlâdmáin uđđâ vuovijd.
• máttá kuvviđ jieijâs roolâ media pyevtitteijen já tuubdâst jieijâs kievrâvuođâid sehe aašijd, main haalijd leđe pyereeb.
• tuággád jieškote-uvlágán ohtâvuođâid, main puáhtá kevttiđ jieijâs mediasiskáldâs pyevtittemtááiđuid iššeen.
• áruvštâl, et magargijn pirrâsijn já vuáđuin jieijâs mediasiskáldâsâid puávtáččij almostittiđ. Uáppee tiäđust, et ulmuuh árvušteleh já kommentisteh almostitmijd maaŋgânáál, já máttá kuvviđ ulmemiäldásijd vuovijd reagistiđ.
• máttááttâl huámášiđ veerdijdis kievrâvuođâid pyevtitmist já adeliđ ruokâsmittee macâttâs.
• máttá kuvviđ monnii vyevi, moin nuorah pyehtih media vievâst uásálistiđ ohtsâškodálii savâstâlmân já kulttuur pyevtitmân.

3. Toimâm mediapirrâsijn

Toimâm mediapirrâsijn -válduvijđodâh ana sistees tááiđuid toimâđ mediain já jieškote-uvlágán digitallijn mediapirrâsijn torvolávt, ovdâsvástádâslávt já jieijâs já nuubij pyereestvaijeem já vuoigâdvuođâid aitârdeijee vuovvijn. Mediatáiđoid kuleh meid vuáruvaiguttem- já viestâdemtááiđuh. Kuvviimeh láá pieijum neelji uásivijđoduv vuálá: Torvolâšvuotâ, Ovdâsvástádâslâšvuotâ, Pyereestvaijeem já Šiev vuáruvaiguttem.

Torvolâšvuotâ

Iheluokain 7-9 uáppee

• tiäđust jieijâs digiproofil hámášume já máttá kuvviđ, maggaar tiäđu jieškote-uv palvâlusah, tego uuccâmmašineh tâi sosiallâš media, čuággih já moos tiäđu puáhtá kevttiđ.
• äddee tiätusyeje já priivaatsyeje tuáváduvâid. Uáppee máttá suoijiđ jieijâs priivaatvuođâ já persovnlijd tiäđuid valjiimáin, magareh siskáldâsah juáhhojeh jieškote-uv oolijn já tilijn.
• máttá kuvviđ, mii lii seksuallâš hemâdem já vajesaahâ digitallii mediast. Uáppee máttá kuvviđ jieškote-uvlágán vuovijd suoijiidâttâđ toi vuástá já tiätá, et maht kalga toimâđ, jis šadda hemâdem tâi vajesaavâi čuosâttâhhân.
• tiätá tááhuid, main puáhtá pivdeđ iše ko kuáhtáá jieijâs torvolâšvuođâ äštee tilálâšvuođâid mediapirrâsijn.
• uáppá väldiđ huámášumán jieijâs persovnlijd taavijd feeriđ mediasiskáldâsâid já toohâđ valjiimijd taid-uv siskáldâsâid kevtidijn, moi kevttim lii aheraajij tááhust máhđulâš.
• máttá árvuštâllâđ jieijâs tááiđuid vaiguttiđ jieijâs digiprofilân sehe tááiđuid ovdediđ jieijâs torvolâšvuođâ mediapirrâsijn.
• uápásmuvá tiätusuáján monnii ohtâvuođâst, mii lii nuorâi eellim tááhust merhâšittee.

Ovdâsvástádâsvuotâ

Iheluokain 7-9 uáppee

• máttá árvuštâllâđ jieijâs almostitmij vaiguttâsâid já čuávumušâid.
• tiätá, et meid mediapirrâsijn tábáhtuvvee laavâvuástásâš toimâm, tego plagijistem, seksuallâš hokâttâllâm, identitetsuáládem, kunnee luávkkám tâi vädis nettikivsedem, tevdih rikosij meerhâid já et tain láá ton miäldásiih čuávumušah.
• äddee jieijâs ovdâsvástádâs leđe piejâhánnáá vaarâ vuálásâžžân iärásij torvolâšvuođâ, vuoigâdvuođâid já pyereestvaijeem jieijâs viestâdmáin já toimâiguin mediapirrâsijn.
• tiäđust mediapiergâsij já mediakevttim čiđđâjyelgiluodâ hámášume sehe mediapiergâsij pyevtitmân lohtâseijee ovdâsvástâdâsvuotâ- já eettisâšvuotâuáinuid.
• tobdá sehe jieijâs já iärásij tahheevuoigâdvuođâid já máttá nuávdittiđ taid media kevtten já pyevtitteijen. Uáppee máttá merkkiđ käldeid olmânáál.
• lii tiäđulâš moinii palvâlusâi mávsulâšvuođâst já vuovijn čonnâšuttiđ kevtteid já váldá tom ovdâsvástádâslávt huámášumán mediapirrâsijn toimâdijnis.
• čáittá ovdâsvástádâslâšvuođâ škoovlâ ohtsijn viestâdemoolijn toimâdijnis.

Pyereestvaijeem

Iheluokain 7-9 uáppee

• tiäđust mediasiskáldâsâi já mediapirrâsijn toimâm psykologisijd, sosiallijd já aargâ haaldâšmân lohtâseijee vaiguttâsâid, tego vaiguttâsâid identitet ráhtášuumân, roppâkován, mielâ pyereestvajemân já sosiallijd koskâvuođáid, ääigikevttimân já uáđimân kevttum ááigán.
• tiätá, et jieijâs media kevttim kalga pyehtiđ haldâšiđ. Uáppee máttá toohâđ jieijâs pyereestvaijeem tuárjoo valjiimijd media kevtidijnis.
• máttá suogârdâllâđ mediakevttimân lohtâseijee pyereestvaijeemtahheid meid iärásij pyereestvaijeem tááhust já ohtsâškodálii uáinimčievâst.

Šiev vuáruvaiguttem

Iheluokain 7-9 uáppee

• parga oovtâstpargeo iärásijguin viermi peht tábáhtuvvee vuáruvaiguttemtilálâšvuođâin já pasta jieijâs peeleest vaiguttiđ positivlii viestâdemtobdotilán mediapirrâsijn. Uáppee äddee dialogisâšvuođâ ađai kuldâlem já savâstâllâm merhâšume viestâdmist.
• tuubdâst ij-ávhálii vyevi miäldásijd viestâdemalmonijd sosiallii mediast, tego trolli, provo já fleimi, já tiätá, maht reagistiđ já toimâđ talle ko kuáhtáá täid almonijd.
• máttá viestâdiđ mediapirrâsijn tilálâšvuođâ miäldásávt, ovdâmerkkân kevttimáin almoskielâlâšvuođâ tâi sárnumkielâlâšvuođâ ulmemiäldásávt.
• viggá nanodiđ jieijâs positivlii viestâdeijeekove: máttá muštâliđ jieijâs uulmijn viestâdeijen já kuvviđ vuovijd toi olášume várás.
• keččâl aktivlávt porgâđ maidnii tagarij viestâdmist kuáhtájum tuhhitmettumis aašij, tego kivsedem tâi epiášálij kommentij tâi almostitmij vuástá, kuoddâlmáin tain já čäittimáin empatia puástud kohtâlum ulmuid.
• máttá adeliđ ávhálii macâttâs iärásáid viestâdem pyeredem várás.