Ovdaoahpahus

Ovdaoahpahusas medialohkanmáhtu bálggis joatkašuvvá ovttas dutkamiin, fuomášemiin ja dugordallama láhkai geahččaladdamiin. Vásáhusat media olis šaddet máŋggabealagabbon, ja mánás lea aktiivvalaš rolla media geavaheaddjin ja buvttadeaddjin. Media bokte dutkat máilmmi ja fuomášit áššiid. Seammás oahpahallat áddet, mii lea máinnas ja mii lea duohta. Ovttas dárkkodit, mat leat mánáide mávssolaš mediasisdoalut ja dutkat media mánáid árgabeaivvis. Mánáiguin gieđahallat media geavaheami ja ahkerájáid. Mánáid roahkasmahttit media geahččaladdi buvttadeapmái, miellagovahallama rikkes geavaheapmái ja hutkás mediaovdanbuktimii ovttas earáiguin. Media geavahuvvo ovttas maiddái gulahallamii, ja gulahallanmáhtuid ovdáneapmi dorjojuvvo hárjehallamiin árgabeaivvis buori vuorrováikkuhusa, mii váldá eará olbmuid vuhtii.

Media dulkon ja árvvoštallan
Media buvttadeapmi
Doaibman mediabirrasiin

1. Media dulkon ja árvvoštallan

Media dulkon ja árvvoštallan -váldosuorgi sisttisdoallá máhtuid áddet ja dulkot iešguđetlágan mediasisdoaluid sihke árvvoštallat daid ja media doaimmaid ja váikkuhusaid kritihkalaččatge. Mediamáhtuide gullet maiddái iežas mediageavahusa dárkkodeapmi. Govvádusat leat juhkkon njealji oassesuorggi vuollái: Mediasisdoaluid dulkon, Media váikkuhusaid ádden, Media diehtogáldun ja Mun media geavaheaddjin.

Mediasisdoaluid dulkon

Ovdaoahpahus

• vásihit girjájit iešguđetlágan mediasisdoaluid, dego mánáide heivvolaš ođđasat, mediadáidda, ealligovat ja musihkka. Geavahit ovttas mediasisdoaluid, main leat čállon teavsttat.
• dutkat govahallon ja duohta mediasisdoaluid erohusa ovdamearkka dihtii dárkkodemiin mánáid prográmmaid ja mánáide heivvolaš ođđasiid.
• oahpahallat áddet media dakkár sisdoallun, maid olmmoš lea buvttadan ja válljen.
• oahpahallat áddet mediasisdoaluid. Gieđahallat iešguđetlágan ovdanbuktinvugiiguin máidnasiid, spealuid dahje mánáid prográmmaid dáhpáhusaid ja figuvrraid ja roahkasmahttit mánáid buvttadit iežaset dulkojumiid.

Media váikkuhusaid ádden

Ovdaoahpahus

• suokkardallat mot media váikkuha jurdagiidda ja doaimmaide, dego dihtui ja stohkosiidda.
• oahpahallat áddet, ahte media sáhttá duddjot áššiin miellagovaid ja generaliserejumiid. Dárkkodit vugiid ovdanbuktit máinnas- ja eallifiguvrraid dahje sohkabeliid mánáidprográmmain ja ealligovain.
• dárkkodit lagasbirrasa reklámaid ja suokkardallat reklámaid oktavuođa golaheapmái.

Media diehtogáldun

Ovdaoahpahus

• geavahit media girjájit veahkkin dieđu ohcamis ja lađastallamis árgabeaivvi diliin.
• suokkardallat ja árvvoštallat, leago media bokte gávdnon diehtu anihahtti.

Mun media geavaheaddjin

Ovdaoahpahus

• dárkkodit mánáid iežaset mediageavaheami. Suokkardallat iešguđetlágan mediageavahandiliid ja dan, mot media geavahuvvo iešguđet vugiiguin okto dahje ovttas.
• dárkkodit mánáide mávssolaš mediasisdoaluid, almmá dan haga ahte addit daidda árvvu ja roahkasmahttit muitalit daid birra girjás ovdanbuktinvugiiguin. Suokkardallat, manin dat leat vuohkkasat.
• áddejuvvo, ahte iešguđet olbmot vásihit ja geavahit media iešguđet vugiiguin. Roahkasmahttit mánáid ságastallat vásáhusaideaset birra media olis ja veardádallat daid earáiguin.

2. Media buvttadeapmi

Media buvttadeapmi -váldosuorgi sisttisdoallá máhtuid buvttadit mediasisdoaluid iešguđetlágan ulbmiliidda dego iežas ovdanbuktimii, dieđu gaskkusteapmái dahje váikkuheapmái. Mediamáhtuide gullet maiddái iežas media buvttadeami dárkkodeapmi. Govvádusat leat juhkkon njealji oassesuorggi vuollái: Hutkás ovdanbuktin, Váikkuheapmi, Dieđu gaskkusteapmi ja Mun media buvttadeaddjin.

Hutkás ovdanbuktin

Ovdaoahpahus

• doarjut mánáid hutkás sánálaš ja govalaš ovdanbuktimii media buvttadeamis.
• dahkat ovttas mánáiguin geahččaladdamiin mediasisdoaluid, dego govvaanimašuvnnaid, filmmaid, digitála girjjiid dahje musihka, mii lea ieža ráhkaduvvon.
• geavahit ovttas iešguđetlágan mediareaidduid, áppaid ja prográmmaid mediasisdoaluid buvttadeamis.
• oassálastit ovttas buvttadeami iešguđet muttuide: plánemii, geahččaladdi ja dugordallama lágan ollašuhttimii ja buktosa dárkkodeapmái árvvus atnimiin. Čilget sániiguin iešguđet muttuid mánáiguin.

Váikkuheapmi

Ovdaoahpahus

• oahpahallat, ahte mánáin lea vuoigatvuohta ja vejolašvuohta váikkuhit oktasaš áššiide. Geavahit mediareaidduid girjájit mánáid jurdagiid ja oaiviliid ovdanbuktinreaidun.
• ráhkadit ovttas mediasisdoalu, mainna ovdanbukto mánáid oaidnu dahje sávaldat dahje váikkuhit positiivvalaččat muhtin oktasaš áššái.

Dieđu gaskkusteapmi

Ovdaoahpahus

• dutkat, mot govahallon ja duohta mediasisdoalut riegádit ja mii daid erohus lea. Ráhkadit ovdamearkka dihtii máidnasiid dahje reportáša árgabeaivvis.
• ovdanbuktit dieđu media bokte, ovdamearkka dihtii báddejuvvon jiena, digitála govvačájáhusa dahje filmma hámis.

Mun media buvttadeaddjin

Ovdaoahpahus

• roahkasmahttit mánáid buvttadit dugordallama lágan ja geahččaladdi mediasisdoaluid. Gávdnat ovttas vugiid, maiguin buohkat sáhttet searvat ja oažžut positiivvalaš vásáhusaid media buvttadeamis.
• geavahit hutkás ovdanbuktima gealddáhahkan mediasisdoaluid, mat leat mánáide oahppásat, dego tv-ráiddut, figuvrrat, ealligovaid dáhpáhusat dahje spealuid máilbmi.

3. Doaibman mediabirrasiin

Doaibman mediabirrasis -váldosuorgi sisttisdoallá máhtuid doaibmat media olis ja iešguđetlágan digitála mediabirrasiin dorvvolaččat, vásttolaččat ja vugiin, mii gáhtte iežas ja earáid buresveadjima ja vuoigatvuođaid. Mediamáhtuide gullet maiddái vuorrováikkuhus- ja gulahallanmáhtut. Govvádusat leat juhkkon njealji oassesuorggi vuollái: Dorvvolašvuohta, Vásttolašvuohta, Buresveadjin ja Buorre vuorrováikkuhus.

Dorvvolašvuohta

Ovdaoahpahus

• ságastallat priváhttavuođa suddjema mearkkašumis. Muittuhit juohkehačča vuoigatvuođas mearridit alcces guoski govvemis ja govaid juohkimis
• mánát roahkasmahttojit ságastallat mediageavaheamis rávesolbmuin, bivdit veahki ja viežžat rávesolbmos dorvvu buolahuhtti diliin.
• oahpásmuvvat mánáiguin mediasisdoaluid ahkerádjámerkejumiide ja ságastallat, mii mearkkašumiid ahkerájáin lea.

Vásttolašvuohta

Ovdaoahpahus

• ságastallat, makkár mediareaidduid mánát ieža geavahit ja mot dat geavahuvvojit vásttolaččat.
• ráhkadit ovttas mánáiguin buriid geavadiid mediareaidduid ja sisdoaluid geavahusas.
• gieđahallat dahkkivuoigatvuođa. Áddet, ahte juohkehaččas lea vuoigatvuohta váikkuhit iežas buvttadan sisdoalu gieđahallamii.

Buresbirgejupmi

Ovdaoahpahus

• dárkkodit mediasisdoaluid geavaheami maiddái sosiála dahkamuššan ja ságastallat juogaduvvon vásáhusain media olis.
• ságastallat mánáid eallimii gullevaš mediaid birra ja áiggi geavaheamis media olis.

Buorre vuorrováikkuhus

Ovdaoahpahus

• ságastallat ja hárjehallat dovdát ovttas mánáiguin, maid givssideapmi ja heađušteapmi mearkkašit, ja lassin hárjehallat čoavdit ruossalašvuođaid konstruktiivvalaččat.
• geahččaladdat gulahallama iešguđetlágan mediareaidduiguin. Searvadit mánáid árgabeaivválaš gulahallamis, maid media gaskkusta.

Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2

Jahkeluohkáin 1–2 medialohkanmáhtus dutkojuvvojit ja buvttaduvvojit máidnasat ja oahpahallo doaibmat dorvvolaččat media olis. Mediasisdoaluide oahpásmuvvo girjájit, ja vásáhus viidána teavsttaide. Media gaskkustan máidnasiid, gova ja jietnamáilmmi oahpahallat áddet ja dulkot. Iežas máidnasat buvttaduvvojit mediareaidduiguin geavahemiin hutkáivuođa ja miellagovahallama iehčanassii ja ovttas earáiguin. Media hárjehallat geavahit ja buvttadit árgabeaivvis vásttolaččat ja eará olbmuid vuhtiiváldimiin: ohppat, ahte givssideapmi dahje eará eahpeáššálaš gulahallan ii leat lobálaš oba mediabirrasiin. Dasa lassin oahpahallat mediabirrasiin dehálaš dorvodáidduid. Oassin iežas mediagaskavuođa hápmašuvvamis, suokkardallojuvvo iežas mediageavaheapmi ja áddejuvvo, ahte leat leahkime iešguđetlágan mediaberoštumit ja vuogit geavahit media.

Media dulkon ja árvvoštallan
Media buvttadeapmi
Doaibman mediabirrasiin

1. Media dulkon ja árvvoštallan

Media dulkon ja árvvoštallan -váldosuorgi sisttisdoallá máhtuid áddet ja dulkot iešguđetlágan mediasisdoaluid sihke árvvoštallat daid ja media doaimmaid ja váikkuhusaid kritihkalaččatge. Mediamáhtuide gullet maiddái iežas mediageavahusa dárkkodeapmi. Govvádusat leat juhkkon njealji oassesuorggi vuollái: Mediasisdoaluid dulkon, Media váikkuhusaid ádden, Media diehtogáldun ja Mun media geavaheaddjin.

Mediasisdoaluid dulkon

Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2

• dovdá media doahpaga ja máhttá nammadit muhtin govaid, lihkadeaddji gova ja jiena ja dáid kombinašuvnnaid sisttisdoalli mediasisdoaluid, dego digitála speallu dahje filbma.
• hárjehallá lohkat mediasisdoaluid, main lea čállon teaksta. Oahppi oahpásmuvvá ovdamearkka dihtii ráidogovvii.
• ádde fáktadieđud ja fikšuvnna erohusa ja kategorisere mediasisdoaluid bagadallama vuollásažžan duohta ja govahallon áššiide ja addá daid birra man nu ovdamearkka. Oahppi ádde, ahte mediasisdoaluin lea dahkki.
• ádde, ahte mediasisdoaluin leat iešguđetlágan geavahanulbmilat, dego dieđuid gaskkusteaddji dahje guoimmuheaddji ulbmil. Oahppi máhttá addit sisdoaluin man nu ovdamearkka.
• hárjehallá áddet ja dulkot gova ja jietnabirrasa. Oahppi dahká fuomášumiid áicamiiddis ja vásáhusaidis birra.
• máhttá govvidit mediasisdoalu dáhpáhusaid ja figuvrraid dahje das ovdanbukton áššiid iežas ovdanbuktima vugiiguin.
• geavaha iežas ahkái heivvolaš mediasisdoaluid, main lea čállon teaksta.
• máhttá juogadit mediasisdoaluid duohta ja govahallon sisdoaluide.
• dovdá geavahanulbmila dáfus iešguđetlágan mediasisdoaluid ja addá muhtin ovdamearkkaid.
• dahká mediasisdoaluin maid iežas árvalusaid ja dulkojumiid.

Media váikkuhusaid ádden

Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2

• šaddá diđolažžan media váikkuhusain indiviidda jurddašeapmái ja doaimmaide, dego áddejumiide áššiid birra ja beroštumiide. Oahppi máhttá addit man nu ovdamearkka iežas eallimis.
• áiccada bagadallama vuollásažžan media generaliserejumiid áššiid birra. Oahppi dárkkoda ovdamearkka dihtii ealligovaid dahje spealuid figuvrraid.
• diehtá, ahte media geavahuvvo váikkuheapmái ja máhttá nammadit man nu váikkuheaddji mediasisdoalu, dego reklámat.
• ádde, ahte media sáhttá hábmet miellagovaid ja áddejumiid, ja máhttá addit man nu ovdamearkka
• dovdá man nu mediasisdoaluin ovdanboahtti váikkuheami vuogi, dego reklámain geavahuvvon geardduheapmi dahje visuála čuozahusat.

Media diehtogáldun

Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2

• máhttá bagadallama vuollásažžan ohcat dieđuid main nu digitála mediasisdoaluin geavahemiin ozu ja ohcansániid.
• máhttá geavahit media reaidun dutkkadettiinis birrasa ja áššiid
• ádde dihtui vuođđuduvvi ja govahallon mediasisdoaluid iešguđetlágan luonddu diehtogáldun. Oahppi ádde, ahte visot diehtu, mii medias gávdno, ii leat anihahtti dahje luohtehahtti.
• oahpásmuvvá dieđu gaskkusteaddji mediasisdoaluide, dego ođđasat.
• máhttá ohcat iehčanassii ja ovttas earáiguin dieđu digitála mediasisdoaluin.

Mun media geavaheaddjin

Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2

• máhttá muitalit mediasisdoaluin ja diliin, main ieš berošta, ja diliin, gos geavaha media iešguđet vugiiguin.
• ádde, ahte gávdnojit iešguđetlágan mediaberoštumit ja vuogit geavahit media.
• ávžžuha vuogas mediasisdoaluid earáide. Oahppi oahpahallá seammás gudnejahttit earáid individuála válljejumiid.

2. Media buvttadeapmi

Media buvttadeapmi -váldosuorgi sisttisdoallá máhtuid buvttadit mediasisdoaluid iešguđetlágan ulbmiliidda dego iežas ovdanbuktimii, dieđu gaskkusteapmái dahje váikkuheapmái. Mediamáhtuide gullet maiddái iežas media buvttadeami dárkkodeapmi. Govvádusat leat juhkkon njealji oassesuorggi vuollái: Hutkás ovdanbuktin, Váikkuheapmi, Dieđu gaskkusteapmi ja Mun media buvttadeaddjin.

Hutkás ovdanbuktin

Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2

• ráhkada bagadallama vuollásažžan man nu oktageardánis hutkás mediasisdoalu, dego digimáidnasa dahje filmma.
• máhttá bagadallama vuollásažžan geavahit dárbbašuvvon mediareaidduid, áppaid ja prográmmaid mediasisdoaluid buvttadeamis.
• geavaha bagadallama vuollásažžan iežas buvttadeamis teavstta, gova, lihkadeaddji gova dahje jiena ja ávkkástallá daiguin ovdanbuktima ja muitaleami vuohkin.
• pláne ja ollašuhttá bagadallama vuollásažžan mediasisdoalu ovttas earáiguin. Oahppi árvvoštallá buvttadeami ságastallamiin oktasaččat dan somás ja hástaleaddji muttuin ja maiddái ohppon áššiid birra.
• hárjehallá addit konstruktiivvalaš máhcahaga earáid bargguid birra ja vuostáiváldit máhcahaga.
• máhttá geavahit dárbbašuvvon mediareaidduid, áppaid ja prográmmaid mediasisdoaluid buvttadeamis.

Váikkuheapmi

Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2

• ovdanbuktá iežas jurdagiid ja oaiviliid media bokte.
• buvttada bagadallama vuollásažžan man nu oktageardánis dovdduide čuohcci mediasisdoalu, dego rekláma.
• geavaha bagadallama vuollásažžan man nu váikkuheami vuogi, dego geardduheami dahje humora.
• ovdanbuktá oaivila mediasisdoalus, man lea ráhkadan ja ovdanbuktá man nu ákka.

Dieđu gaskkusteapmi

Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2

• ráhkada bagadallama vuollásažžan oktageardánis, dieđu gaskkusteaddji mediasisdoalu, dego ođasgova dahje govvateavstta.
• ádde duohta ja govahallon mediasisdoaluid sierralágan buvttadeami vuogi iežas dahkama bokte ovdamearkka dihtii geahččaladdamiin ruoná gággása teknihka.
• ovdanbuktá ja gaskkusta bagadallama vuollásažžan dieđu, man lea gávdnan, mediaovdanbuktima bokte ovdamearkka dihtii digitála platformas.
• ráhkada bagadallama vuollásažžan oktageardánis teakstahámat mediasisdoalu, mii gaskkusta dieđu, ja mas lea čállon teaksta, dego oanehis fierbmeođas.
• ovdanbuktá man nu oktageardánis mediasisdoalu bokte dieđuid, maid lea čohkken.

Mun media buvttadeaddjin

Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2

• gávdná vuogas vugiid buvttadit mediasisdoaluid ja roahkasma ráhkadit mediasisdoaluid iehčanassii ja ovttas earáiguin
• ádde, ahte mediabuktosiid vejolaš almmustahttimii laktáseaddji áššiid birra berre ságastallat maid rávesolbmuiguin, erenomážit fuolaheaddjiiguin, suddjen dihtii iežas ja earáid vuoigatvuođaid.
• roahkasmahttá lágážiid daid buvttadanvugiid ollái, maid vásiha vuogasin ja máhttá seammás gudnejahttit friijavuođa válljet ja individuála beroštumiid sisdoaluid buvttadeamis.
• árvvoštallá iežas buvttadan mediasisdoalu vejolaš almmustahttima čuovvumušaid alcces ja earáide.

3. Doaibman mediabirrasiin

Doaibman mediabirrasis -váldosuorgi sisttisdoallá máhtuid doaibmat media olis ja iešguđetlágan digitála mediabirrasiin dorvvolaččat, vásttolaččat ja vugiin, mii gáhtte iežas ja earáid buresveadjima ja vuoigatvuođaid. Mediamáhtuide gullet maiddái vuorrováikkuhus- ja gulahallanmáhtut. Govvádusat leat juhkkon njealji oassesuorggi vuollái: Dorvvolašvuohta, Vásttolašvuohta, Buresveadjin ja Buorre vuorrováikkuhus.

Dorvvolašvuohta

Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2

• diehtá, manne lea dehálaš suddjet iežas priváhttavuođa ja dieđuid. Oahppi máhttá muitalit, maid áššiid sáhttá juohkit ja maid ii gánnát juohkit fierpmis. Oahppi šaddá diđolažžan dieđuid vávjjehahtti oččodeamis ja das, ahte interneahtas sáhttá deaividit maiddái eahpeáššálaš dahje lágahis oktavuođaváldimiid.
• diehtá, mot galgá doaibmat, jus vuostáiváldá fierpmis áššehis ságaid dahje oktavuođaváldimiid amas olbmuin. Oahppi máhttá dorvvastit dorvvolaš rávesolbmui.
• dovdá govvaprográmmaid ahkerájáid ja diehtá, ahte maiddái áppain ja bálvalusain, dego sosiála media bálvalusain, leat ahkeráját. Oahppi ádde ahkerájáid ulbmila ja gudnejahttá daid geavahettiinis mediasisdoaluid.
• máhttá addit ovdamearkkaid mediabirrasiid muhtin riskkain, dego fierbmebehttosat dahje identitehtasuoládeapmi. Oahppi ádde, ahte dorvvolašvuođa sáhttá ovddidit iežas doaimmaid bokte.
• ádde ustitgaskavuođaid ráhkadan vuordámušaid ja ruossalašvuođaid ahkerájáid čuovvumis ja suokkardallá dán geahččanguovllus maid iežas láhttema.

Vásttolašvuohta

Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2

• ádde, mot mediareaidduid lea heivvolaš geavahit ja ahte geavaheami birra sáhttá soahpat iešguđet diliin.
• ádde, makkár ságaid ja sisdoaluid lea heivvolaš juohkit ja makkár ságaid ja sisdoaluid ii. Oahppi diđošta, ahte publikašuvnnain báhcá luodda ja ahte go lea oktii almmustahttán sisdoaluid, lea vejolaš ahte dat juhkko ain ovddosguvlui.
• ádde, ahte media olis berre figgat doaibmat nu, ahte alcces iige earáide šatta fuones miella. Oahppi addá man nu ovdamearkka.
• oahpásmuvvá dahkkivuoigatvuođaide ja ádde, manin dat dárbbašuvvojit. Oahppi diehtá, ahte nuppi olbmo ráhkadan sisdoalu ii oaččo ovdanbuktit iežas sisdoallun.
• ádde, ahte muhtin digitála buktagiin, ovdamearkka dihtii spealuin, sáhttá šaddat máksit ja ahte spealliid sáhttet čanahahttit speallamii iešguđetlágan vugiiguin. Oahppi ádde, ahte sisdoaluid geavaheamis berre soahpat fuolaheaddjiin.
• máhttá árvvoštallat iežas doaimmaid media olis ja dan vejolaš čuovvumušaid alcces ja eará olbmuide. Oahppi čájeha dárbbašlaš kritihkalašvuođa lágážiid medialáhttema guovdu.
• dovdá dahkkivuoigatvuođaid vuođđoprinsihpaid ja guorahallá media geavaheaddjin daid čuovvuma.

Buresbirgejupmi

Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2

• dovdá, makkár áššit iežas mediageavahusas buktet ilu ja makkár áššit dagahit fuones miela. Oahppi oahppá vuhtiiváldit iežas buresbirgejumi válljedettiinis mediasisdoaluid.
• dárkkoda bagadallama vuollásažžan iežas mediageavaheami árgabeaivvis. Oahppi ádde, ahte media geavahanmeari berre hálddašit, amas dat doalvut áiggi eará dehálaš áššiin, dego lihkadeamis ja oađđimis.
• máhttá suokkardallat iežas mediageavahanvugiid ja máhttá govvidit muhtin vugiid iežas mediageavaheami jierpmálaš muddemii.

Buorre vuorrováikkuhus

Jahkeluohkkáollisvuohta 1–2

• máhttá dovdát dovdduidis ja muddet daid gulahallandiliin mediabirrasis.
• ádde gulahallama veahkkálasvuođa mediabirrasiin: iežas gulahallamis lea váikkuhus nuppi olbmo gulahallamii, dovdduide ja doaibmamii.
• diehtá, makkár lea givssideapmi fierpmis, dego olggušteapmi joavkkuin, govaid ja dieđuid juohkin almmá lobi haga dahje gielis šláddariid muitaleapmi earáid birra. Oahppi diehtá, ahte fierpmis ii oaččo givssidit ja mot berre doaibmat, go deaivá givssideami.
• máhttá geavahit mediareaidduid gulahallamii.
• ádde, ahte iešguđetlágan diliide ja birrasiidda, dego skuvlii ja astoáigái, gullet iešguđetlágan gulahallanvuogit ja ahte gulahallama vugiid birra sáhttá soahpat oktasaččat.
• ovddida iežas máhtu vuhtiiváldit nuppi olbmo geahččanguovllu buvttadettiinis ja dulkodettiinis. Oahppi figgá positiivvalaš ja konstruktiivvalaš vuorrováikkuhussii maiddái mediabirrasiin.
• máhttá válljet iešguđet oktavuođaide heivvolaš gulahallama vugiid.

Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6

Jahkeluohkáin 3–6 media geavahuvvo ja dutkojuvvo ovdanbuktima ja váikkuheami kanálan. Vásáhus iešguđetlágan mediasisdoaluin ja daid geavahanulbmiliin viidu. Sisdoaluid dulkon ja buvttadeapmi hárjehallo iehčanassii ja ovttas earáiguin. Oahppit arvvosmahttojit iežaset álgagiidda, ideaide ja geahččaladdi bargamii media olis. Oahppit hárjánit audiovisuála muitaleapmái ja buvttadeami teknihkalaš máhtut nanosmuvvet sisdoaluid ráhkadeamis. Media bokte oahpahallat ovdanbuktit iežas jurdagiid ja oaiviliid ja hábmet media rolla servodagas. Media- ja gáldokritihkalašvuođa hárjehallat dutkamiin iešguđetlágan mediasisdoaluid anihahttivuođa diehtogáldun. Media golaheamis ja buvttadeamis ohppet gáhttet iežaset ja eará olbmuid vuoigatvuođaid ja buresbirgejumi. Dasa lassin ohppojit mediabirrasis dárbbašlaš dorvodáiddut.

Media dulkon ja árvvoštallan
Media buvttadeapmi
Doaibman mediabirrasiin

1. Media dulkon ja árvvoštallan

Media dulkon ja árvvoštallan -váldosuorgi sisttisdoallá máhtuid áddet ja dulkot iešguđetlágan mediasisdoaluid sihke árvvoštallat daid ja media doaimmaid ja váikkuhusaid kritihkalaččatge. Mediamáhtuide gullet maiddái iežas mediageavahusa dárkkodeapmi. Govvádusat leat juhkkon njealji oassesuorggi vuollái: Mediasisdoaluid dulkon, Media váikkuhusaid ádden, Media diehtogáldun ja Mun media geavaheaddjin.

Mediasisdoaluid dulkon

Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6

• viiddida iežas vásáhusa iešguđetlágan mediasisdoaluin. Oahppi máhttá mediasisdoaluide laktáseaddji vuođđodoahpagiid.
• diehtá, mii lea sosiála media, ja ádde dan doaibmaprinsihpaid.
• dárkkoda bagadallama vuollásažžan áigeguovdilis ahkái guoski mediaalbmanusaid ja ságastallá áicamiiddis birra
• máhttá nammadit muhtin mediasisdoaluid, mat ovddastit fikšuvnna, fáktadieđu ja oaivila, ja geavaha juogustusa veahkkin sisdoaluid áddemis ja dulkomis.
• diehtá, ahte mediasisdoaluin leat iešguđetlágan ulbmilat, dego guoimmuheaddji, váikkuheaddji, gávppálaš ja dieđu gaskkusteaddji ulbmil. Oahppi máhttá addit dáin muhtin ovdamearkkaid.
• hárjána govaid ja jietnamáilmmi dárkkodeamis. Oahppi máhttá ovdamearkka dihtii dutkat govvačiegaid ja ráddjemiid ja suokkardallat musihka geavahanulbmila ovdanbuktinoktavuođastis.
• hárjána mediasisdoaluid áddemis ja dulkomis. Oahppi máhttá muitalit mediasisdoalus ovdanbukton áššiid ja geahččanguovlluid dahje govvidit juona ja figuvrraid iešguđetlágan rollaid.
• suokkardallá, mii lea mediasisdoalu čuozáhatjoavku ja mii lea sisdoalu ulbmil.
• oahpásmuvvá iešguđetlágan teakstašlájaide ja dutká muitaleaddji, govvideaddji, bagadalli ja oainnu almmuheaddji mediasisdoaluid. Oahppi máhttá addit man nu ovdamearkka.
• hárjána mediasisdoaluid dárkkodeamis ja dulkomis: dutká mediasisdoaluin ovdamearkka dihtii muitaleaddji, šáŋŋera dahje suokkardallá temá.

Media váikkuhusaid ádden

Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6

• máhttá addit muhtin ovdamearkkaid mediasisdoaluid váikkuhusain iežas doaimmaide, dieđuide, oaiviliidda ja miellagovaide. Oahppi dárkkoda váikkuhusaid kritihkalaččat.
• dárkkoda bagadallama vuollásažžan, makkár miellagovaid mediasisdoalut, ovdamearkka dihtii reklámat dahje media govat, gaskkustit, ja makkár vugiiguin miellagovva duddjojuvvo. Oahppi máhttá addit ovdamearkka.
• dovdá ja máhttá nammadit muhtin mediasisdoaluid, mat ovdanbuktet jurdagiid, almmuhit oainnu ja figget váikkuhit, dego oaivilčálus, árvvoštallan, vlogga dahje meme.
• dovdá ja govvida mediasisdoaluid muhtin iešvuođaid, mat almmuhit oainnu ja figget váikkuhit, dego reklámain geardduheapmi dahje humora geavaheapmi.
• diehtá mediasuorggi bargguid servodagas. Oahppi áiccada media doaimmaid ovdamearkka dihtii čuovvumiin ođđasiid.
• dárkkoda, makkár áššit mediasisdoaluin ovdanbuktojit buorrin ja juvssahahtti vearan.
• oahpásmuvvá algoritmmaid doaibmamii mediasisdoaluid váljašuvvamis.
• dárkkoda, makkár áššit ožžot medias oinnolašvuođa, ja addá ovdamearkkaid.

Media diehtogáldun

Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6

• máhttá ohcat dieđu iešguđetlágan digitála mediasisdoaluin, dego fierbmesiiddut, digitála aviissat dahje radio- ja tv-ođđasat. Oahppi máhttá geavahit ohcansániid dieđu ohcamis.
• máhttá geavahit media reaidun ođđa áššiid oahpahallamis.
• hárjehallá lohkat ja dulkot lávadagaid, tabeallaid ja diagrámmaid ja ávkkástallá máhtuinis mediasisdoaluid, dego ođđasiid, dárkkodettiinis.
• árvvoštallá bagadallama vuollásažžan iešguđetlágan mediasisdoaluid anihahttivuođa ja luohtehahttivuođa diehtogáldun. Oahppi veardádallá bagadallama vuollásažžan iešguđet gálduid dieđuid.
• hárjehallá kritihkalašvuođa gáldu hárrái. Oahppi dárkkista bagadallama vuollásažžan man nu teaksta- dahje govvagáldu ja gidde fuomášumi dahkkái ja almmustahttinoktavuhtii. Oahppi máhttá ovdanbuktit man nu ákka mediasisdoalu luohtehahttivuođa beales dahje dan vuostá.
• diehtá erohusa journalisttalaš ja sosiála media sisdoaluid buvttadeami vuogis ja ádde daid erohusa diehtogáldun.
• diehtá vearre- ja čádjidahtti dihtui laktáseaddji albmanusaid medias, dego dis- ja misinformašuvdna, deepfake ja gielisođđasat.
• oahpásmuvvá journalisttalaš sisdoaluide, dego aviisateavsttaide ja tv-ođđasiidda.
• oahpásmuvvá algoritmmaid doaibmamii dieđuohcamis.
• máhttá govvidit muhtin vearálaš dihtui laktáseaddji dorvvolašvuođageahččanguovllu, dego boasttu dieđu váikkuhusaid dearvvašvuođaláhttemii.
• ádde, ahte diehtu mii gaskkustuvvo, sáhttá leat ruossalaš ja ahte áššiide sáhttet leat máŋggalágan geahččanguovllut.

Mun media geavaheaddjin

Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6

• geahččaladdá máŋggabealagit iešguđetlágan mediasisdoaluid, nammada daid, main lea ieš beroštuvvan ja čilge, manin lea beroštuvvan dain.
• govvida iežas mediageavaheami hárjánumiid ja suokkardallá media mearkkašumi iežas eallimis ovdamearkka dihtii mediabeaivegirjji bokte.
• ádde, ahte iežas mediaberoštumi rievdá ja ahte dasa váikkuhit máŋggat áššit, dego skihpárat, media ja vánhemat. Oahppi diehtá, ahte iežas válljejumiiguin sáhttá váikkuhit iežas mediageavaheapmái
• máhttá ságastallat gudnejahtti vugiin eará olbmuid earálágan media geavaheami vugiin ja beroštumiin.
• máhttá muitalit máŋggabealagis vugiiguin mediasisdoaluin, main lea ieš beroštuvvan ja máhttá dahkat ovdamearkka dihtii videoguigosa dahje bloggačállosa.
• nanosmuvvá válljejumiinis ja eará olbmuid válljejumiid gudnejahttimis media olis.

2. Media buvttadeapmi

Media buvttadeapmi -váldosuorgi sisttisdoallá máhtuid buvttadit mediasisdoaluid iešguđetlágan ulbmiliidda dego iežas ovdanbuktimii, dieđu gaskkusteapmái dahje váikkuheapmái. Mediamáhtuide gullet maiddái iežas media buvttadeami dárkkodeapmi. Govvádusat leat juhkkon njealji oassesuorggi vuollái: Hutkás ovdanbuktin, Váikkuheapmi, Dieđu gaskkusteapmi ja Mun media buvttadeaddjin.

Hutkás ovdanbuktin

Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6

• buvttada bagadallama vuollásažžan man nu hutkás mediasisdoalu, dego animašuvnna dahje oanehisfilmma.
• ávkkástallá mediasisdoaluid ráhkadeamis sánálaš, visuála ja auditiivvalaš ovdanbuktima ja muitaleami vugiiguin, dego juotnaráhkadusain, govvaperspektiivvaiguin ja jietnamáilmmiin.
• máhttá geavahit iešguđetlágan mediareaidduid ja dárbbašuvvon áppaid ja prográmmaid, dego doadjin- ja editerenprográmma, mediasisdoaluid ráhkadeamis ja hábmemis
• ovttastahttá teavstta, gova, lihkadeaddji gova ja jiena iežas mediabuvttadeamis.
• ádde mediasisdoaluid buvttadeami iešguđet muttuid ja máhttá čilget sániiguin daid. Oahppi ráhkada mediasisdoalu ovttas earáiguin ja árvvoštallá konstruktiivvalaččat buvttadeami muttuid ja loahppobohtosa.
• máhttá muitalit muhtin ákkaid dasa, manin vállje mediaovdanbuktima dihto hámi ovdanbuktin dihtii iežas.
• geahččaladdá bagadallama vuollásažžan lasihuvvon duohtavuođa iežas mediabuvttadeamis.
• geahččaladdá programmerema mediasisdoalu buvttadeamis. Oahppi ráhkada bagadallama vuollásažžan ovdamearkka dihtii programmerejuvvon máidnasa dahje pláne ja ollašuhttá oktageardánis digitála spealu.
• vuhtiiváldá mediasisdoalu ráhkadettiinis čuozáhatjoavkku ja vejolaš almmustahttinoktavuođa.

Váikkuheapmi

Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6

• máhttá ovdanbuktit mediaovdanbuktimiid bokte iežas oaiviliid ja ákkastallat iežas oaivila.
• buvttada bagadallama vuollásažžan man nu oainnu almmuheaddji dahje dovdduide čuohcci mediasisdoalu, dego árvvoštallama, videoguigosa, oaivilčállosa, vlogga dahje plakáhta.
• máhttá geavahit gielalaš ja visuála váikkuheami muhtin vugiid.
• máhttá govvidit muhtin vugiid, maiguin media bokte sáhttá váikkuhit, dego oaivila almmustahttin dahje sosiála media kampánja.
• máhttá ákkastallat oaiviliiddis ja almmuhit oainnu konstruktiivvalaččat earáid ovdanbuktin geahččanguovlluide.
• ráhkada ovttas earáiguin man nu árgabeaivái čatnaseaddji, dovdduide čuohcci mediasisdoalu.

Dieđu gaskkusteapmi

Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6

• dutká iežas dahkama bokte, mot journalisttalaš sisdoalut buvttaduvvojit. Oahppi dahká bagadallama vuollásažžan man nu dieđu gaskkusteaddji journalisttalaš mediasisdoalu, dego ođđasa dahje faláštallančilgehusa.
• ovdanbuktá ja gaskkusta media bokte dieđuid, maid lea čohkken. Oahppi vállje bagadallama vuollásažžan mediaovdanbuktimii heivvolaš hámi.
• dutká dieđu buvttadeami, ovdanbuktima ja gaskkusteami muttuid iežas bargama bokte.
• árvvoštallá konstruktiivvalaččat ja kritihkalaččat iežas ja earáid buvttadan media, mas lea diehtosisdoallu.

Mun media buvttadeaddjin

Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6

• máhttá govvidit su mielas vuogas mediasisdoaluid buvttadeami vugiid, muttuid ja sisdoaluid buvttadeami mearkkašumi. Oahppi máhttá govvidit iežas gievravuođaid ja maiddái áššiid, maid lea oahppan ja main háliidivččii ovdánit.
• ságastallá mediabuvttadeami birra lágážiiguin. Oahppi roahkasmahttá lágážiid daid buvttadeami vugiid ollái, maid ieš vásiha vuogasin, gudnejahttimiin friijavuođa válljet.
• ádde, ahte lea ieš ovddasvástádusas mediasisdoalus, maid lea ráhkadan ja juohkán
• roahkasma bagadallat lágážiid masa nu alcces lunddolaš, somás mediasisdoalu ráhkadeamis.
• árvvoštallá, makkár birrasiin ja platformain mediasisdoaluid sáhtášii almmustahttit, ja máhttá suokkardallat almmustahttima vejolaš buriid ja fuones čuovvumušaid. Oahppi ádde, ahte oktasaš buktosiid almmustahttimii berre leat buohkaid miehtan.

3. Doaibman mediabirrasiin

Doaibman mediabirrasis -váldosuorgi sisttisdoallá máhtuid doaibmat media olis ja iešguđetlágan digitála mediabirrasiin dorvvolaččat, vásttolaččat ja vugiin, mii gáhtte iežas ja earáid buresveadjima ja vuoigatvuođaid. Mediamáhtuide gullet maiddái vuorrováikkuhus- ja gulahallanmáhtut. Govvádusat leat juhkkon njealji oassesuorggi vuollái: Dorvvolašvuohta, Vásttolašvuohta, Buresveadjin ja Buorre vuorrováikkuhus.

Dorvvolašvuohta

Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6

• diehtá mat dilit ja áššit riskerejit dorvvolašvuođa mediabirrasiin, dego neahttaidentitehtaid eahpeluohtehahttivuohta, vaššiságat ja seksuála geasuhallan. Oahppi diehtá, maiguin vugiiguin iežas dorvvolašvuođa sáhttá ovddidit.
• dovdá priváhttavuođasuoji prinsihpaid. Oahppi diehtá, makkár vuogit gávdnojit suddjet iežas dieđuid ja priváhttavuođa mediabirrasis.
• diehtá, geaidda sáhttá dorvvastit skuvllas dahje skuvlla olggobealde, jus deaivida mediabirrasiin albmanusaid, mat áitet dorvvolašvuođa.
• máhttá nammadit govvaprográmmaid ahkerájáid ja sisdoallosymbolaid, mat govvidit daid. Oahppi lea diđolaš áppaid ja bálvalusaid ahkerájáin. Oahppi diehtá siva, manin ahkeráját ásahuvvojit ja gudnejahttá daid.
• ádde ustitgaskavuođaid ráhkadan vuordámušaid ja ruossalašvuođaid ahkerájáid čuovvumis ja vuhtiiváldá dán iežas doaimmainis.
• máhttá árvvoštallat mediabirrasiin ja -sisdoaluid olis dáidduid, mat dorjot su dorvvolašvuođa.

Vásttolašvuohta

Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6

• ádde, ahte su iežas buvttadan ja almmustahttin mediasisdoalut galget leat dakkárat, ahte dat eai loavkit eará olbmuid vuoigatvuođaid eaige daid almmustahttimis šatta váivves čuovvumušat alcces.
• dovdá dahkkivuoigatvuođaid vuođđoprinsihpaid ja daid čuovvuma mearkkašumi mediasisdoaluid geavaheaddjin ja buvttadeaddjin. Oahppi ádde, ahte ii oaččo čuoččuhit nuppi olbmo ráhkadan sisdoalu iežas sisdoallun ja son hárjehallá merket gálduid.
• dovdá iešguđetlágan mediasisdoaluid friija CC-liseanssaid ja daid geavahaneavttuid.
• lea diđolaš das, ahte muhtin mediasisdoaluin, dego spealuin, ferte máksit. Oahppi diehtá spealuid vugiid čatnat spealliid ja máhttá meannudit albmanusa kritihkalaččat. Oahppi ádde, ahte sisdoaluid geavaheamis berre soahpat fuolaheaddjiiguin.
• diehtá, makkár lea konstruktiivvalaš doaibman mediabirrasiin, ja čájeha iežas figgat dasa skuvlla gulahallanplatformain.
• máhttá suokkardallat iežas publikašuvnnaid váikkuhusaid ja čuovvumušaid.
• guorahallá mot geavaha ieš mediasisdoaluid ja bálvalusaid dahkkivuoigatvuođaid ollašuvvama geahččanguovllus. Oahppi hálddaša muhtin vugiid ohcat mediasisdoaluid, mat leat friija ja lobálaččat geavahuvvot.

Buresbirgejupmi

Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6

• máhttá govvidit alcces mávssolaš mediasisdoaluid ja -birrasiid ja daid positiivvalaš mearkkašumiid. Oahppi roahkasma ságastallat ja juogadit positiivvalaš vásáhusaid mediageavahusas ovttas earáiguin
• dovdá, goas mediageavaheapmi doarju iežas buresbirgejumi, ja goas dat geahnohuhttá dan.
• diđošta lágážiid čuozihan vuordámušaid doaibmat mediabirrasiin ja geavahit media. Oahppi diehtá, ahte sáhttá dahkat iežas mediageavahusa hárrái válljejumiid, mat eai leat sorjavaččat lágážiin.
• máhttá dahkat media geavaheamistis válljejumiid, mat dorjot buresbirgejumi

Buorre vuorrováikkuhus

Jahkeluohkkáollisvuohta 3–6

• ovdanbuktá iežas konstruktiivvalaččat ja dillái heivvolaš vugiin iešguđetlágan mediabirrasiin.
• ádde iežas ovddasvástádusa givssideami eastadeamis mediabirrasiin ja doaibmá dan mielde.
• máhttá árvvoštallat iežas vuorrováikkuhus- ja gulahallandáidduid mediabirrasiin ja ávkkástallá máhcahagain, maid lea ožžon.
• máhttá guorahallat iežas gulahallama váikkuhusaid ja čuovvumušaid.
• roahkasma doaibmat alcces ođđalágan máŋgga media vuorrováikkuhusdiliin.

Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9

Jahkeluohkáin 7–9 medialohkanmáhtu ovddastit hutkáivuohta, diđolašvuohta ja kritihkalašvuohta. Hutkás mediasisdoalut riegádit oahppiid iežaset jurdagiin ja álgagiin, ovttas geahččaladdamiin ja gávdnamiin iežaset gievravuođaid. Seammás hárjánit muitaleami vugiide ja teknihkalaš máhtuide. Oahppit čiekŋudit iežaset máhtu maiddái dakkár mediasisdoaluid vásttolaš buvttadeamis, mat figget váikkuhit ja gaskkustit dieđuid. Sisdoaluid almmustahttima ja geavahanvejolašvuođaid suokkardallat ovttas. Áddejupmi mediateavsttain čiekŋu, ja iešguđetlágan, maiddái sosiála media sisdoaluid luohtehahttivuohta diehtogáldun árvvoštallo. Media máŋggalágan váikkuhusat indiviiddaide, joavkkuide ja servodahkii dárkkoduvvojit kritihkalaččat. Dieđuid ja priváhttavuođa suddjema ja dárbbašlaš vuorrováikkuhus- ja dorvodáiddut geardduhuvvojit. Dasa lassin oahppit roahkasmahttojit dahkat media olis válljejumiid, mat dorjot sin buresbirgejumi.

Media dulkon ja árvvoštallan
Media buvttadeapmi
Doaibman mediabirrasiin

1. Media dulkon ja árvvoštallan

Media dulkon ja árvvoštallan -váldosuorgi sisttisdoallá máhtuid áddet ja dulkot iešguđetlágan mediasisdoaluid sihke árvvoštallat daid ja media doaimmaid ja váikkuhusaid kritihkalaččatge. Mediamáhtuide gullet maiddái iežas mediageavahusa dárkkodeapmi. Govvádusat leat juhkkon njealji oassesuorggi vuollái: Mediasisdoaluid dulkon, Media váikkuhusaid ádden, Media diehtogáldun ja Mun media geavaheaddjin.

Mediasisdoaluid dulkon

Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9

• viiddida mediasisdoaluid dovdamuša oahpásmuvvamiin alcces ođđa sisdoaluide ovdamearkka dihtii bloggii, podcastii dahje elektrovnnalaš faláštallamii. Oahppi govvida vásáhusaidis sisdoaluid olis.
• diehtá, mii lea sosiála media, máhttá nammadit dan bálvalusaid ja govvidit dan doaibmaprinsihpaid ja sisdoaluid luonddu.
• dovdá ja máhttá geavahit iešguđetlágan mediasisdoaluide, dego ealligovvii, journalisttalaš ja sosiála media sisdoaluide, laktáseaddji vuođđodoahpagiid.
• dovdá iešguđetlágan muitaleaddji, govvideaddji, oainnu almmuheaddji ja bagadalli mediasisdoaluid. Oahppi máhttá govvidit daidda mihtilmas muhtin ráhkadusaid ja ovdanbuktima iešvuođaid, dego ođđasa ráhkadusa dahje oaivila ákkastalli stiilla.
• heiveha teakstašlájaid dovdamuša mediasisdoaluid dárkkodeamis. Oahppi hárjána ovdamearkka dihtii earuhit sosiála media geavaheaddjiid publikašuvnnaid ođđasiin ja dovdá bagadallama vuollásažžan iešvuođaid ovttastahtti hybridateavsttaid.
• čiekŋudahttá bagadallama vuollásažžan govaid ja audiovisuála sisdoaluid dulkojumi máhtuidis dutkamiin ovdamearkka dihtii ealligovaid govvejuvvon osiid, musihka geavaheami máidnasa fievrredeamis dahje teknihkalaš ollašuhttima.
• nanne iežas máhtu dárkkodit sisdoalu analyhtalaččat ja dulkot dan. Oahppi dovdá mediasisdoaluin iešguđetlágan muitaleaddji jienaid ja muitalanráhkadusaid, karakterisere šáŋŋera dahje suokkardallá temá.
• máhttá govvidit, makkár čuozáhatjoavkku mediasisdoallu faŋuha ja mii lea sisdoalu dahkki ulbmil. Oahppi vuhtiiváldá almmustahttinoktavuođa.
• čiekŋudahttá iežas mediasisdoaluid analyhtalaš dárkkodeami ja dulkoma máhtuid.

Media váikkuhusaid ádden

Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9

• máhttá suokkardallat iešguđetlágan mediasisdoaluid ja áigeguovdilis mediakultuvrra albmanusaid váikkuhusaid indiviiddaid ja joavkkuid jurddašeapmái ja doaibmamii. Oahppi máhttá addit man nu ovdamearkka.
• ádde, ahte media váikkuha servodagas kultuvrii ja árvvuide gaskkustemiin miellagovaid, stereotiippaid ja ovdagovaid. Oahppi máhttá addit man nu ovdamearkka.
• diđošta sosiála media luonddu váikkuhankanálan ja diehtá dan váikkuheami vugiid.
• ádde iešguđet mediaid dinenlogihka ja dan váikkuhusa sisdollui. Oahppi dovdá gávppálaš ja almmolaš mediadoaibmasuorggi ja sosiála media erohusa dás.
• diehtá, maid mearkkašit sponsoreren ja buktagiid stelledeapmi mediasisdoaluin, ja dovdá gávppálaš ovttasbarggu namuhemiid fierbmesisdoaluin
• áiccada ja árvvoštallá mediaid doaibmama servodagas čuovvumiin áigeguovdilis albmanusaid ja daid gieđahallama mediain. Oahppi ovdanbuktá daidda laktáseaddji ákkastallon áicamiid.
• dárkkoda bagadallama vuollásažžan mediasisdoaluid olmmošvuoigatvuođaid, dego oaivil- ja sátnefriijavuođa, geahččanguovllus ja árvvoštallá ovdamearkka bokte daid ollašuvvama. Oahppi árvvoštallá media etihka válljejuvvon ovdamearkka bokte.
• dutká man nu albmanusa dahje čuozáhatjoavkku ovdanbuktima iežas válljen mediasisdoaluin ja dahká ákkastallon dulkojumiid áicamiiddis birra.
• ádde algoritmmaid váikkuhusaid digitála mediasisdoaluid, dego reklámaid, sosiála media publikašuvnnaid, ođđasiid ja njuolggorávdnjenbálvalusaid sisdoaluid, váljašuvvamis.
• čuovvu áigeguovdilis riikkaidgaskasaš dáhpáhusaid ja albmanusaid ja maiddái mediaid doaibmama dain.
• lea oahpásmuvvan journalistta rávvagiidda ja máhttá muitalit, manin dat leat ráhkaduvvon.

Media diehtogáldun

Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9

• máhttá ohcat dieđu iešguđet mediagálduin ja dárkkodit dieđuohcanvugiidis kritihkalaččat.
• ádde algoritmmaid doaibmama dieđuohcamis ja dieđu gaskkustuvvomis medias ja máhttá addit dasa laktáseaddji ovdamearkkaid.
• addá árvvu iešguđetlágan mediasisdoaluide diehtogáldun ja suokkardallá ákkastallamiin daid anihahttivuođa ja luohtehahttivuođa.
• máhttá árvvoštallat mediasisdoalu gaskkustan dieđu luohtehahttivuođa dárkkistemiin ovdamearkka dihtii dahkki ja almmustahttinoktavuođa, geavahemiin jorggugovvaozu ja lassin veardádallamiin dieđu eará gálduide ja vuođđodieđuidasas.
• ádde, ahte gaskkustuvvi diehtu sáhttá leat ruossalaš ja ahte áššiide sáhttet leat máŋggalágan geahččanguovllut. Oahppi diđošta kritihkalaš árvvoštallama dárbbu.
• máhttá govvidit vearálaš dihtui laktáseaddji dorvvolašvuođageahččan-guovlluid, dego čádjidahtti dieđu váikkuhusaid dearvvašvuođaláhttemii dahje oainnuid polarašuvdnii servodagas.
• viiddida iežas vásáhusa dieđu gaskkusteaddji mediasisdoaluin ja oahpásmuvvá ovdamearkka dihtii dokumentii, artihkkalii dahje sosiála media dieđu gaskkusteaddji sisdoaluide.
• dovdá journalisttalaš sisdoaluid doaimmahusproseassa vuođđoprinsihpaid ja ádde sosiála media sisdoaluid spiehkkaseaddji buvttadeami vugiid. Oahppi ádde sisdoaluid iešguđetlágan luonddu diehtogáldun ja láhtte kritihkalaččat dihtui, mii gaskkustuvvo sosiálalaččat.
• vuhtiiváldá algoritmmaid váikkuhusa iežas gávdnan dieđu árvvoštallamis.
• ávkkástalla sisdoaluid luohtehahttivuođain árvvoštaladettiinis iežas áddejumi iešguđetlágan teakstašlájain ja gidde fuomášumi sisdoaluid stiilla iešvuođaide ja ovdanbuktinvugiide.
• lea diđolaš nannenčádjádusas (su. vahvistusharha) ja ovddida kritihkalašvuođa maiddái iežas jurddašeami hárrái.

Mun media geavaheaddjin

Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9

• máhttá govvidit ja ákkastallat iežas media geavaheami hárjánumiid ja rolla media geavaheaddjin ja golaheaddjin.
• diđošta, mot háliida geavahit media ja ovddidit geavahanhárjánumiidis.
• ádde máŋggabealagis mediageavaheami positiivvalaš mearkkašumiid ja oahpásmuvvá muhtin mediasisdoaluide, mat leat sutnje alcces ođđasat.
• gudnejahttá individuála ja iešguđetlágan media geavaheami vugiid.
• lađastallá iežas media geavaheami oassin mediakultuvrras ja dan albmanusain.

2. Media buvttadeapmi

Media buvttadeapmi -váldosuorgi sisttisdoallá máhtuid buvttadit mediasisdoaluid iešguđetlágan ulbmiliidda dego iežas ovdanbuktimii, dieđu gaskkusteapmái dahje váikkuheapmái. Mediamáhtuide gullet maiddái iežas media buvttadeami dárkkodeapmi. Govvádusat leat juhkkon njealji oassesuorggi vuollái: Hutkás ovdanbuktin, Váikkuheapmi, Dieđu gaskkusteapmi ja Mun media buvttadeaddjin.

Hutkás ovdanbuktin

Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9

• viiddida iežas máhtu iešguđetlágan mediasisdoaluid ráhkadeamis. Oahppi ráhkada bagadallama vuollásažžan man nu alcces ođđa sisdoalu, dego ealligovvatrailera, podcasta dahje mediadáidaga, dahje hábme digitála spealu.
• geavaha girjájit gova, čállon teavstta, lihkadeaddji gova, jiena ja dáid kombinašuvnna mediasisdoaluid buvttadeamis ovdanbuktima ja muitaleami vuohkin. Oahppi ovddida iežas persovnnalaš ovdanbuktima.
• čiekŋuda iežas máhtu mediareaidduid, áppaid ja prográmmaid geavahusas ráhkadettiinis visuála, audiovisuála ja auditiivvalaš mediasisdoaluid.
• ávkkástallá bagadallama vuollásažžan programmerema dahje lasihuvvon duohtavuođa mediasisdoaluid buvttadeamis.
• ráhkada mediasisdoaluid hutkájit, geahččaladdamiin ja miellagovahallama bokte ovttas earáiguin. Oahppi árvvoštallá buvttadeami proseassa, dovdá gievravuođaid ja ovddideami čuozáhagaid.
• vuhtiiváldá mediasisdoalu plánemis ja ollašuhttimis dan ulbmila, čuoáhatjoavkku ja vejolaš almmustahttinoktavuođa.
• viiddida iežas máhtu iešguđetlágan mediasisdoaluid buvttadeamis iežas beroštumi mielde.
• oahpásmuvvá alcces ođđa mediareaidduide, áppaide ja prográmmaide ja váldá daid atnui buvttadettiinis mediasisdoaluid.
• geavaha programmerema dahje lasihuvvon duohtavuođa mediasisdoalu buvttadeamis.

Váikkuheapmi

Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9

• ákkastallá iežas oaivila ja ovdanbuktá dan konstruktiivvalaččat. Oahppi máhttá konstruktiivvalaččat almmuhit oainnu earáid ovdanbuktin, maiddái sierra oainnuide. Oahppi hárjehallá argumenterema.
• hárjána ráhkadit mediasisdoalu, mii ovdanbuktá jurdagiid, almmuha oainnu dahje čuohcá dovdduide, dego bloggateavstta, dahje pláne vuosterekláma dahje sosiála media kampánjja.
• máhttá válljet váikkuheapmái iešguđetlágan ovdanbuktima vugiid ja mediaovdanbuktima hámiid vuhtiiváldimiin čuozáhatjoavkku ja almmustahttinplatforma
• reagere oaivilii ráhkademiin vástaga dahje kommenteremiin sisdoalu dahje fierbmeođđasa, mii almmuha oainnu.
• máhttá árvvoštallat iežas ja earáid argumentereama.
• geavaha váikkuheami vugiid diđolaččat ja ákkastallamiin.
• ávkkástallá bagadallama vuollásažžan iežas dieđuiguin váikkuheapmái figgi sisdoaluid buvttadeamis iešguđet šáŋŋeriid ráhkadusa ja ovdanbuktinstiilla válljemis.
• heiveha gulahallama ja váikkuheami dáidduidis árgabeaivvis ovdamearkka dihtii skuvlla doaimmain.

Dieđu gaskkusteapmi

Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9

• máhttá ráhkadit man nu mediasisdoalu, mii gaskkusta dieđuid, dego reportáša, dieđáhusa, dokumeantta, artihkkala dahje sosiála media publikašuvnna. Oahppi geavaha vuogálaš ráhkadusa, šáŋŋera ja ovdanbuktinvuogi.
• máhttá áiccalmahttit dieđuid media vugiiguin ovdamearkka dihtii gráfalaččat dahje animašuvnna bokte
• árvvoštallá kritihkalaččat iežas dieđu buvttadeami ja ovdanbuktima ja ádde iežas ovddasvástádusa dieđu gaskkusteamis ovdamearkka dihtii sosiála medias.
• hálddaša iešguđet mediaid šáŋŋeriid nu, ahte máhttá gaskkustit seammá albmanusa birra guovddáš dieđuid máŋggain sierra vugiin.
• ádde algoritmmaid váikkuhusa dieđu gaskkustuvvomis medias ja máhttá addit dasa laktáseaddji ovdamearkkaid.

Mun media buvttadeaddjin

Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9

• nammada ákkastallamiin alcces vuogas vugiid buvttadit ja almmustahttit mediasisdoaluid ja gávdná geahččaladdamiin ođđa vugiid.
• máhttá govvidit iežas rolla media buvttadeaddjin ja dovdá iežas gievravuođaid ja áššiid, main háliida ovdánit.
• fuomáša iešguđetlágan oktavuođaid, main sáhttá ávkkástallat mediasisdoaluid buvttadeami dáidduidisguin.
• árvvoštallá, makkár birrasiin ja platformain iežas mediasisdoaluid sáhttá almmustahttit. Oahppi diđošta, ahte publikašuvnnat árvvoštallojit ja kommenterejuvvojit máŋgga láhkai, ja máhttá govvidit vuogálaš vugiid reageret.
• oahpahallá vuhtiiváldit lágážiid gievravuođaid buvttadeamis ja addit roahkasmahtti máhcahaga.
• máhttá govvidit man nu vuogi, mainna nuorat sáhttet media bokte oassálastit servodatlaš ságastallamii ja kultuvrra buvttadeapmái.

3. Doaibman mediabirrasiin

Doaibman mediabirrasis -váldosuorgi sisttisdoallá máhtuid doaibmat media olis ja iešguđetlágan digitála mediabirrasiin dorvvolaččat, vásttolaččat ja vugiin, mii gáhtte iežas ja earáid buresveadjima ja vuoigatvuođaid. Mediamáhtuide gullet maiddái vuorrováikkuhus- ja gulahallanmáhtut. Govvádusat leat juhkkon njealji oassesuorggi vuollái: Dorvvolašvuohta, Vásttolašvuohta, Buresveadjin ja Buorre vuorrováikkuhus.

Dorvvolašvuohta

Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9

• diđošta mot su digiprofiilla hápmašuvvá ja máhttá govvidit makkár dieđuid iešguđet bálvalusat, dego ozut dahje sosiála media, čohkkejit ja masa dieđut sáhttet geavahuvvot.
• ádde diehtosuoji ja priváhttasuoji doahpagiid. Oahppi máhttá suddjet iežas priváhttavuođa ja persovnnalaš dieđuid válljemiin sisdoaluid juohkima iešguđet kanálain ja konttuin.
• máhttá govvidit, mii lea seksuála heađušteapmi ja vaššisáhka digitála medias. Oahppi máhttá govvidit iešguđetlágan vugiid suddjet iežas ja diehtá, maid galgá dahkat, jus šaddá heađušteami dahje vaššiságaid čuozáhahkan.
• diehtá geaidda sáhttá dorvvastit, jus deaivida mediabirrasiin diliid, mat áitet dorvvolašvuođa.
• oahppá vuhtiiváldit iežas individuála vugiid vásihit mediasisdoaluid ja dahkat válljejumiid daid sisdoaluid olis, maid geavaheapmi lea vejolaš ahkerájáid mielde.
• máhttá árvvoštallat iežas máhtu váikkuhit iežas digiprofiilii ja máhtu ovddidit iežas dorvvolašvuođa mediabirrasiin.
• oahpásmuvvá diehtosuodjái nuoraid eallima dáfus man nu mávssolaš oktavuođas.

Vásttolašvuohta

Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9

• máhttá árvvoštallat iežas publikašuvnnaid váikkuhusaid ja čuovvumušaid.
• diehtá, ahte maiddái mediabirrasiin dáhpáhuvvi lágahis doaibman, dego plagieren, seksuála geasuhallan, identitehta suoládeapmi, gudnerihkkun dahje duođalaš neahttagivssideapmi, devdet rihkkosa mearkkaid ja ahte dain leat čuovvumušat dan mielde.
• ádde iežas ovddasvástádusa leat riskerekeahttá earáid dorvvolašvuođa, vuoigatvuođaid ja buresbirgejumi iežas gulahallamis ja doaimmain mediabirrasiin.
• diđošta mediarusttegiid ja mediageavaheami čitnaluotta hápmašuvvama ja mediarusttegiid buvttadeapmái laktáseaddji vásttolašvuođa- ja ehtalašvuođageahččanguovlluid.
• dovdá sihke iežas ja eará olbmuid vuoigatvuođaid ja máhttá čuovvut daid mediageavaheaddjin ja buvttadeaddjin. Oahppi máhttá dahkat gáldomerkejumiid.
• lea diđolaš das, ahte muhtin digitála bálvalusain berre máksit ja lea diđolaš daid vugiin čanahahttit geavaheaddjiid ja váldá dan vásttolaččat vuhtii mediabirrasiin doaimmadettiinis.
• čájeha vásttolašvuođa doaimmadettiinis skuvlla oktasaš gulahallankanálain.

Buresbirgejupmi

Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9

• diđošta mediasisdoaluid ja mediabirrasis doaibmama psykologalaš, sosiála ja árgabeaivvi hálddašeami váikkuhusaid, dego váikkuhusat identitehta hápmašuvvamii, gorutáddejupmái, miela buresbirgejupmái ja lassin sosiála gaskavuođaide, áiggi geavaheapmái ja oađđima mearrái.
• diehtá, ahte iežas mediageavaheami galgá bastit hálddašit. Oahppi máhttá dahkat iežas mediageavahusas válljejumiid, mat dorjot su buresbirgejumi.
• máhttá guorahallat mediageavaheapmái laktáseaddji buresbirgejupmeáššiid maiddái eará olbmuid ja iežas buresbirgejumi dáfus ja servodatlaš geahččanguovllus.

Buorre vuorrováikkuhus

Jahkeluohkkáollisvuohta 7–9

• ovttasbargá earáiguin vuorrováikkuhusdiliin, mat gaskkustuvvojit fierpmi bokte ja bastet muhtumassii váikkuhit positiivvalaš gulahallanatmosferii mediabirrasiin. Oahppi ádde dialogalašvuođa dahjege guldaleami ja ságastallama mearkkašumi gulahallamis.
• dovdá ii-konstruktiivvalaš gulahallanalbmanusaid sosiála medias, dego trollen, provoseren ja fleimen, ja diehtá, mot reageret ja doaibmat, go deaivida dáid albmanusaid.
• máhttá gulahallat mediabirrasiin dillái heivvolaš vugiin, ovdamearkka dihtii geavahemiin standárdagiela dahje hállangiela vuogálaččat.
• figgá nannet iežas positiivvalaš gulahalligova: máhttá muitalit iežas mihttomeriin gulahallin ja máhttá govvidit vugiid, maiguin daid sáhttá juksat.
• darvána aktiivvalaččat gulahallama vigiide, maid lea deaividan mediabirrasiin, dego givssideapmái, eahpeáššálaš kommeanttaide dahje publikašuvnnaide, almmostuhttimiin daid ja čujuhemiin empatiija sidjiide, geaid guovdu lea meannuduvvon boastut.
• máhttá addit konstruktiivvalaš máhcahaga eará olbmuide ovddidan dihtii gulahallama.